"Dziady" cz. IV (tekst) (streszczenie szczegółowe) - dialog Gustawa (ducha) z jego dawnym nauczycielem, Księdzem. Pojawia się on jako Pustelnik w wieczór zaduszny na trzy godziny: od dwudziestej pierwszej do.,,Dziadów" study guide by Karolina2704 includes 102 questions covering vocabulary, terms and more. Czytaj dalej: Dziady cz. III - motywy literackie. Ostatnia aktualizacja: 2023-07-13 01:24:02. Opracowanie stanowi utwór w rozumieniu Ustawy 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Wszelkie prawa autorskie przysługują poezja.org. Dalsze rozpowszechnianie utworu możliwe tylko za zgodą redakcji. Test wiedzy z dramatu Dziady część IV, Adam Mickiewicz. Test składa się z 15 pytań, a wśród nich pojawią się np. takie: - W jaki dzień rozgrywa się akcja utworu? - Ile godzin obejmuje akcja dramatu? - Jak nazwał Pustelnik książki Rousseau i Goethego, które ukształtowały jego idealistyczne wyobrażenie o miłości? - Kim był Gustaw, którego w osobie Pustelnika rozpoznał DZIADY WILEŃSKO - KOWIEŃSKIE Dziady część II. Drugą część Dziadów rozpoczyna motto, którym jest cytat zaczerpnięty z dzieła W. Shakespeare'a :,,Są dziwy na niebie i na ziemi, o których ani śniło się waszym filozofom." Dokładnie oddaje ono nastrój całego dzieła. Motyw buntu w III cz. „Dziadów”. Buntownikiem w dramacie Adama Mickiewicza „Dziady. Część III” jest przede wszystkim Konrad. Główny bohater utworu buntuje się najpierw przeciwko cierpieniu ojczyzny. Nie może patrzeć na męczeństwo współwięźniów, na koleje ofiary represji popowstaniowych, na brak poparcia polskiej sprawy Keyword Research: People who searched dziady cz 4 online also searched. Keyword CPC PCC Volume Score; dziady cz 3 online: 0.55: 0.5: 7226: 95: dziady cz 2 online Fd0Q6g. CZĘŚĆ CZWARTA KSIĄDZ, PUSTELNIK, DZIECI. Mieszkanie księdza. Stół nakryty, tylko co po wieczerzy. Dwie świece na stole. Lamka przed obrazem Najświętszej Panny Maryi. Na ścienie zegar bijący. Ich hob alle mürbe Leichenschleier auf, die in Särgen lagen; ich entfernte den erhabenen Trost der Ergebung, bloss um mir immerfort zu sagen: „ach, so war es ja nicht! tausend Freuden sind auf ewig nachgeworfen in Grüfte und du stehst allein hier und überrechnest sie!“... Dürftiger! Dürftiger! Schlage nicht das ganze zerrissene Buch der Vergangenheit auf!... Bist du noch nicht traurig genug? Jean Paul. KSIĄDZ. Dzieci, wstawajmy od stoła! Teraz, po powszednim chlebie, Klęknijcie przy mnie dokoła: Podziękujmy Ojcu w niebie. Dzień dzisiejszy Kościół święci Za tych spółchrześcian dusze, Którzy, z pomiędzy nas wzięci, Czyscowe cierpią katusze. Za nich ofiarujmy Bogu. (Rozkłada książkę). Oto stosowna nauka. DZIECI (czytają). „Onego czasu...“ KSIĄDZ. Kto tam? kto tam stuka? (Pustelnik wchodzi ubrany dziwacznie). DZIECI. Jezus, Marya! KSIĄDZ. Któż to jest na progu? (zmieszany) Ktoś ty taki?.., po co?... na co!... DZIECI. Ach trup, trup! upiór, ladaco! W imie Ojca!... zgiń, przepadaj! KSIĄDZ. Ktoś ty, bracie? odpowiadaj. PUSTELNIK (powolnie i smutnie). Trup... trup!... tak jest, moje dziecie. DZIECI. Trup... trup... ach! ach! nie bierz tata! PUSTELNIK. Umarły!... O nie! tylko umarły dla świata! Jestem pustelnik, czy mnie rozumiecie? KSIĄDZ. Skąd przychodzisz tak nierano? Kto jesteś? jakie twe miano? Kiedy się tobie przypatruję zblizka, Zdaje się, że cię kiedyś widziałem w tej stronie. Powiedz, mój bracie, jakiegoś ty rodu? PUSTELNIK. O tak! tak, byłem tutaj... o dawno! za młodu! Przed śmiercią!... będzie trzy lata! Lecz co tobie do mego rodu i nazwiska? Gdy dzwonią po umarłym, dziad stoi przy dzwonie; Pytają ludzie, kto zeszedł ze świata? FOTOGRAWURA R. PAULUSSENA CZ. B. JANKOWSKI PINX. KTÓŻ TO JEST NA PROGU? KTOŚ TY TAKI? PO CO? NA CO! (udając dziada) „A na co ta ciekawość? zmów tylko pacierze!“ Otóż, ja także umarły dla świata: Na co tobie ciekawość? zmów tylko pacierze! Nazwiska... (patrzy na zegarek) jeszcze rano... powiedzieć nie mogę; Idę zdaleka, nie wiem, z piekła, czyli z raju, I dążę do tegoż kraju. Mój księże, pokaż, jeśli wiesz, drogę! KSIĄDZ (łagodnie z uśmiechem). Dróg śmierci pokazywać nie chciałbym nikomu. (poufale) My księża tylko błędne prostujemy ścieżki. PUSTELNIK (z żalem). Inni błądzą: ksiądz w małym, ale własnym domu, Czy to na wielkim świecie pokój lub zamieszki, Czy gdzie naród upada, czy kochanek ginie, O nic nie dbasz, usiadłszy z dziećmi przy kominie. A ja się męczę, w słotnej, w ciemnej porze! Słyszysz, jaki szturm na dworze? Czy widzisz łyskanie gromu? (ogląda się). Błogosławione życie, w małym, własnym domu! (śpiewa) Kto miłości nie zna, ten żyje szczęśliwy I noc ma spokojną i dzień nietęskliwy[1] W cichym, własnym domu! (śpiewa) Z pałaców sterczących dumnie[2] Znijdź, piękna, do mojej chatki; Znajdziesz u mnie świeże kwiatki, Czułe serce znajdziesz u mnie. Widzisz ptasząt zalecanki, Słyszysz srebrny szmer strumyka; Dla kochanka i kochanki Dosyć domku pustelnika! KSIĄDZ. Kiedy tak chwalisz mój dom i kominek: Patrz, oto ogień służąca nakłada, Siądź i pogrzej się; tobie potrzebny spoczynek. PUSTELNIK. Pogrzej się!... dobra, księże, arcy-przednia rada! (śpiewa, pokazując na piersi) Nie wiesz, jaki tu żar płonie; Mimo deszczu, mimo chłodu. Zawsze płonie! Nie raz chwytam śniegu, lodu, Na gorącem cisnę łonie; I śnieg tonie i lód tonie, Z piersi moich para bucha, Ogień płonie! Stopiłby kruszce i głazy, Gorszy niż ten tysiąc razy, (pokazując kominek) Milion razy! I śnieg tonie i lód tonie, Z piersi moich para bucha, Ogień płonie! KSIĄDZ (na stronie). Ja swoje, a on swoje; — nie widzi, nie słucha. (do pustelnika) Jednak do nitki przemoczony wszystek, Zbladłeś, przeziąbłeś strasznie, drżysz jak listek. Ktokolwiek jesteś, długą przejść musiałeś drogę. PUSTELNIK. Kto jestem?... jeszcze rano... powiedzieć nie mogę. Idę zdaleka, nie wiem, z piekła, czyli z raju. A dążę do tegoż kraju. Tymczasem małą dam tobie przestrogę. KSIĄDZ (na stronie). Trzeba z nim, widzę, innego sposobu. PUSTELNIK. Pokaż... wszak dobrze wiesz do śmierci drogę? KSIĄDZ. Dobrze, gotowem na wszelkie usługi; Lecz od twojego wieku aż do grobu Gościniec jest arcy-długi. PUSTELNIK (z pomieszaniem i smutnie sam do siebie). Ach, tak prędko przebiegłem gościniec tak długi! KSIĄDZ. Dlatego jesteś znużony i chory. Posil się; wraz przyniosę jadło i napoje. PUSTELNIK (z obłąkaniem). A potem pójdziem? KSIĄDZ (z uśmiechem). Zróbmy na drogę przybory. Czy dobrze? PUSTELNIK (z roztargnieniem i nieuwagą). Dobrze. KSIĄDZ. Chodźcie, dzieci moje! Oto mamy w domu gościa; Nim ja powrócę, bawcie jegomościa. (odchodzi). DZIECIĘ (oglądając). Czemu waspan tak jesteś dziwacznie ubrany? Jak strach, albo rozbójnik, co to mówią w bajce: Z różnych kawałków sukmany, Na skroniach trawa i liście, Wytarte płótno przy pięknej kitajce? (postrzega sztylet, — Pustelnik chowa). Jaka to na sznurku blacha? Różne paciorki, wstążek okrajce? Cha, cha, cha, cha! Dalibóg, waspan wyglądasz na stracha! Cha, cha, cha, cha! PUSTELNIK (zrywa się i jakby przypomina się). O dziatki, wy się ze mnie śmiać nie powinniście! Słuchajcie: znałem pewną kobietę za młodu, Tak jak ja nieszczęśliwą, z takiego powodu! Miała takąż sukienkę i na głowie liście. Gdy weszła do wsi, cała wieś nawałem, Urągając się z jej biedy, Pędzi, śmieje się, wykrzyka, Podrzyźnia, palcem wytyka: Ja się raz tylko, raz tylko zaśmiałem!... Kto wie, jeśli nie za to?... Słuszne sądy boże! Lecz któż mógł przewidzieć wtedy, Że ja podobną sukienkę włożę? Ja byłem taki szczęśliwy! (śpiewa) Kto miłości nie zna, ten żyje szczęśliwy I noc ma spokojną i dzień nietęskliwy. (Ksiądz przychodzi z winem i talerzem). PUSTELNIK (z wymuszoną wesołością). Księże, a lubisz ty smutne piosenki? KSIĄDZ. Nasłuchałem się ich w życiu dosyć, Bogu dzięki! Lecz nie traćmy nadziei: po smutkach wesele. PUSTELNIK (śpiewa). A odjechać od niej nudno, A przyjechać do niej trudno![3] Prosta piosenka, ale dobrą myśl zawiera! KSIĄDZ. No! potem o tem; a teraz zajrzyjmy do misy. PUSTELNIK. Prosta pieśń! o, w romansach znajdziesz lepszych wiele! (z uśmiechem, biorąc książki z szafy) Księże, a znasz ty żywot Heloisy? Znasz ogień i łzy Wertera? (śpiewa) Tylem wytrwał, tyle wycierpiałem,[4] Chyba śmiercią bole się ukoją; Jeślim płochym obraził zapałem, Tę obrazę krwią okupię moją. (dobywa sztylet). KSIĄDZ (wstrzymuje). Co to ma znaczyć?... szalony! czy można? Odbierzcie mu żelazo, rozdejmijcie pięście! Jesteś ty chrześcianin? taka myśl bezbożna! Znasz ty Ewangelią? PUSTELNIK. A znasz ty nieszczęście? (chowa sztylet) Ale dobrze! nie trzeba chwytać się przed porą; (patrzy na zegar) Skazówka na dziewiątej i trzy świece gorą! (śpiewa) Tylem wytrwał, tyle wycierpiałem, Chyba śmiercią bole się ukoją; Jeślim płochym obraził zapałem, Tę obrazę krwią okupię moją. Za coś dla mnie tyle ulubiona? Za com z twojem spotkał się wejrzeniem? Jednąm wybrał z tylu dziewcząt grona: I ta cudzym przykuta pierścieniem! Ach, jeśli ty Getego znasz w oryginale, Gdyby przytem jej głosek i dźwięk fortepianu!... Ale cóż! ty o boskiej tylko myślisz chwale, Oddany twego tylko powinnościom stanu. (przerzucając książkę) Wszakże lubisz książki świeckie?... Ach, te to są książki zbójeckie! (ciska książkę) Młodości mojej niebo i tortury! One zwichnęły osadę mych skrzydeł I wyłamały do góry, Że już nie mogłem nadół skręcić lotu. Kochanek przez sen tylko widzianych mamideł, Nie cierpiąc rzeczy ziemskich nudnego obrotu, Gardzący istotami powszedniej natury, Szukałem, ach! szukałem tej boskiej kochanki, Której na podsłonecznym nie bywało świecie, Którą tylko na falach wyobraźnej pianki Wydęło tchnienie zapału, A żądza w swoje własne przystroiła kwiecie. Lecz gdy w czasach tych zimnych niema ideału, Przez teraźniejszość w złote odleciałem wieki, Bujałem po zmyślonem od poetów niebie, Goniąc i błądząc, w błędach nieznużony goniec; Wreszcie, napróżno zbiegłszy kraj daleki, Spadam i już się rzucam w brudne uciech rzeki: Nim rzucę się, raz jeszcze spójrzę koło siebie! I znalazłem ją nakoniec! Znalazłem ją blizko siebie, Znalazłem ją! — ażebym utracił na wieki! KSIĄDZ. Podzielam twoję boleść, nieszczęśliwy bracie! Lecz może jest nadzieja? są różne sposoby. Słuchaj, czy już od dawna doświadczasz choroby? PUSTELNIK. Choroby? KSIĄDZ. Czy już dawno płaczesz po twej stracie? PUSTELNIK. Jak dawno?... dałem słowo, powiedzieć nie mogę: Kto inny powie tobie. Mam ja towarzysza, Zawżdy z nim razem odbywamy drogę! (ogląda się) Ach, tu tak ciepło, wygodna zacisza; A na podwórzu wicher, gromy, burza sroga: Mój towarzysz zapewne biedny drży u proga! Gdy nas razem wyroki nielitośne pędzą, Dobry księże, i jego przyjmij na gospodę. KSIĄDZ. Nigdy nie zamykałem drzwi moich przed nędzą. PUSTELNIK. Ale stój, stój, mój bracie, ja sam go przywiodę. (odchodzi). DZIECIĘ. Cha, cha, cha! tato, co się jemu dzieje? Biega i gada ani to, ani owo. Jakie dziwaczne ubiory! KSIĄDZ. Dzieci, będzie ten płakał, kto się z płaczu śmieje! Nie śmiejcie się! to człowiek bardzo biedny, chory. DZIECI. Chory? a on tak biega, wygląda tak zdrowo! KSIĄDZ. Zdrów na twarzy, lecz w sercu głębokie ma rany. PUSTELNIK (ciągnąc gałąź jedliny). Chodź, bracie, chodź tu! KSIĄDZ (do dzieci). On ma rozum pomieszany. PUSTELNIK (do jodły). Chodź, bracie, nie lękaj się dobrego księżyny. DZIECI. Tato! ach patrzaj, co on w ręku niesie: Jak zbójca, z wielką gałęzią jedliny. PUSTELNIK (do księdza, ukazując gałąź). Pustelnik przyjaciela znajdzie chyba w lesie! Może cię zdziwia jego postać? KSIĄDZ. Czyja? PUSTELNIK. Mego przyjaciela. KSIĄDZ. Jakto? tego kija? PUSTELNIK. Niezgrabny, jak mówiłem, wychowany w lesie; Przywitaj się! (podnosi gałąź). DZIECI. Co robisz? co robisz? ach zbójca! Pójdźże precz, rozbójniku, nie zabij nam ojca! PUSTELNIK. O prawda, moje dziatki, jest to wielki zbójca! Ale on tylko sam siebie rozbija! KSIĄDZ. Upamiętaj się, bracie; do czego ta jodła? PUSTELNIK. Jodła? a ksiądz uczony! O, głowo ty, głowo! Przypatrz się lepiej: poznaj gałąź cyprysową; To pamiątki rozstania, mego losu godła. (bierze książki) Weź księgę i odczytaj dzieje zeszłych wieków: Dwie były poświęcone krzewiny u Greków; Kto kochał, od swej lubej ukochany wzajem, Błogie włosy mirtowym przyozdabiał majem. (po pauzie) Jej ręką ułamana gałąź cyprysowa Zawsze mi przypomina ostatnie „bądź zdrowa!“ Przyjąłem ją, schowałem, dotąd wiernie służy! Nieczuła, lepsza od tych niby czułych ludzi. Jej płacz mój nie rozśmiesza i skarga nie nudzi; Jedna mi pozostała, z przyjaciół tak wielu! Wszystkie tajniki serca mojego posiada! Jeśli chcesz o mnie wiedzieć, pytaj przyjacielu: Zostawię was sam na sam, niech resztę wygada. (do gałęzi) Powiedz, jak dawno płaczę lubej straty... Dawno to być musiało! przed dawnemi laty! Pamiętam, kiedy cyprys przyjąłem z jej ręki, Był to listeczek taki, ot taki maleńki; Zaniosłem, posadziłem na piasku, daleko... I gorącą łez moich polewałem rzeką. Patrz, jaka z liścia gałązka urosła, Jaka gęsta i wyniosła! Kiedy mię boleść ostatnia dotłoczy, Nie chcąc na zagniewane poglądać niebiosa, Okryłem mój grobowiec cieniem tych warkoczy. (z łagodnym uśmiechem) Ach, taki właśnie był kolor jej włosa, Jak te cyprysu gałązki! Chcesz? pokażę (szuka i ciągnie od piersi). Nie mogę odpiąć tej zawiązki (coraz z większem sileniem się) Zawiązka miękka... z warkocza dziewicy... Lecz skorom tylko położył na łonie, Opasała mię wkoło nakształt włosiennicy, Pierś przejada... w ciało tonie!... Tonie, tonie i wkrótce przetnie mi oddechy! Wiele cierpię! ach! bo też wielkie moje grzechy! KSIĄDZ. Uspokój się, uspokój! przyjm słowo pociechy! Ach, tak okropne bole, moje dziecie, Za twe na ziemi jakieżkolwiek grzechy, Przyjmie w rachunku Bóg na tamtym świecie! PUSTELNIK. Grzechy?... i proszę, jakież moje grzechy? Czyliż niewinna miłość wiecznej godna męki? Ten sam Bóg stworzył miłość, który stworzył wdzięki! On dusze obie łańcuchem uroku Powiązał na wieki z sobą! Wprzód, nim je wyjął ze światłości stoku, Nim je stworzył i okrył cielesną żałobą, Wprzódy je powiązał z sobą! Teraz, kiedy złych ludzi odłącza nas ręka, Rozciąga się ten łańcuch, ale się nie pęka! Czucia nasze, dzielącej uległe przeszkodzie, Chociaż nigdy nie mogą napotkać się zbliska: Przecież zawżdy po jednym biegają obwodzie, Łańcuchem od jednego skreślone ogniska. KSIĄDZ. Jeżeli Pan Bóg złączył, ludzie nie rozłączą! Może się troski wasze pomyślnie zakończą. PUSTELNIK. Chyba tam! gdy nad podłem wzbijemy się ciałem, Złączy się znowu jedność, dusza z duszą zleje: Bo tutaj, wszelkie dla nas umarły nadzieje, Tutaj ja się z mą lubą na wieki rozstałem! (po pauzie) Obraz tego rozstania dotąd w myśli stoi. Pamiętam: śród jesieni... przy wieczornym chłodzie; Jutro miałem wyjechać... błądzę po ogrodzie! W rozmyślaniu, w modlitwach szukałem tej zbroi, Którąbym odział serce miękkie z przyrodzenia I wytrzymał ostatni pocisk jej spojrzenia! Błądziłem po zaroślach, gdzie mnie oczy niosą. Noc była najpiękniejsza! Pamiętam dziś jeszcze: Na kilka godzin pierwej wylały się deszcze, Cała ziemia kroplistą połyskała rosą. Doliny mgła odziewa, jakby morze śniegu; Z tej strony chmura gruba napędzała lawy, A z tamtej strony księżyc przezierał bladawy; Gwiazdy toną w błękicie po nocnym obiegu. Spojrzę: jak raz nademną świeci gwiazdka wschodnia; O, znam ją odtąd dobrze, witamy się co dnia! Spojrzę na dół... na szpaler... patrz, tam przy altanie, Ujrzałem ją niespodzianie! Suknią między ciemnemi bielejąca drzewy, Stała w miejscu, grobowej podobna kolumnie; Potem biegła jak lekkie zefiru powiewy, Oczy zwrócone w ziemię... nie spojrzała ku mnie! A lica jej bardzo blade. Nachylam się, zajrzę z boku, I dojrzałem łezkę w oku: Jutro, rzekłem, jutro jadę! FOTOGRAWURA R. PAULUSSENA CZ. B. JANKOWSKI PINX. STAŁA W MIEJSCU, GROBOWEJ PODOBNA KOLUMNIE, OCZY ZWRÓCONE W ZIEMIĘ... NIE SPOJRZAŁA KU MNIE! Bądź zdrów! — odpowie z cicha — ledwie posłyszałem, Zapomnij!... Ja zapomnę?... O, rozkazać snadno! Rozkaż, luba, twym cieniom, niechaj wraz przepadną I niech zapomną biegać za twem ciałem!... Rozkazać snadno! Zapomnij!! (śpiewa) Przestań płakać, przestań szlochać, Idźmy każdy w swoją drogę: Ja cię wiecznie będę... (urywa śpiewanie) wspominać. (kiwa głową) (śpiewa) Ale twoją być nie mogę! Wspominać tylko?... jutro, jutro jadę! Chwytam za rączki i na piersi kładę. (śpiewa) Najpiękniejsza, jak aniołek raju, Najpiękniejsza ze wszystkich dziewica! Wzrok niebieski, jako słońce w maju, Odstrzelone od modrych wód lica! Pocałunek jej, ach, nektar boski! Jako płomień chwyta się z płomieniem, Jak dwóch lutni zlewają się głoski, Harmonijnem ożenione brzmieniem. Serce z sercem zbiega, zlatuje się, ściska, Lica, usta łączą się, drżą, palą. Dusza wionie w duszę... niebo, ziemia pryska Roztopioną dokoła nas falą![5] Księże! o nie! ty tego nie czujesz obrazu! Ty cukrowych ust lubej nie tknąłeś ni razu! Niech ludzie świeccy bluźnią, szaleją młokosy: Serce twe skamieniało na natury głosy. O luba! zginąłem w niebie, Kiedym raz pierwszy pocałował ciebie! (śpiewa) Pocałunek jej, ach, nektar boski! Jako płomień chwyta się z płomieniem, Jak dwóch lutni zlewają się głoski, Harmonijnem ożenione brzmieniem. (chwyta dziecię i chce pocałować, dziecię ucieka). KSIĄDZ. Czegoż boisz się sobie równego człowieka? PUSTELNIK. Przed nieszczęśliwym, ach, wszystko ucieka, Jakby przed straszydłem z piekła! Ach, tak! i ona przedemną uciekła! ... Bądź zdrów!... i w długiej ulicy Niknie nakształt błyskawicy. (do dzieci) I czegóż ona przedemną uciekła? Czylim ją śmiałem przeraził wejrzeniem? Czyli słówkiem lub skinieniem? Muszę przypomnieć... (przypomina) Tak się w głowie kręci!... Nie! nie! ja wszystko widzę, jak na dłoni, Nie zgubiłem żadnego wyrazu z pamięci: Dwa tylko słowa powiedziałem do niéj. (z żalem) Księże, dwa tylko słowa: Jutro! bądź zdrowa! Bądź zdrów!... Gałązkę odrywa, podaje... Oto jest — rzekła, co nam tu (na ziemię pokazuje) zostaje! Bądź zdrów!... i w długiej ulicy Niknie nakształt błyskawicy! KSIĄDZ. Młodzieńcze, ja głęboko czuję, co cię boli! Lecz słuchaj, są tysiące biedniejszych od ciebie. Ja sam już nie na jednym płakałem pogrzebie: Po ojcu i po matce już mówię pacierze, Dwoje małych dziateczek aniołkami w niebie; Ach, i moja wspólniczka szczęścia i niedoli, Małżonka moja, którą kochałem tak szczerze!... Ale cóż robić! Pan Bóg daje, Pan Bóg bierze! Niechaj się dzieje według jego świętej woli. PUSTELNIK (mocno). Żona? KSIĄDZ. Ach, to wspomnienie serce mi rozdarło! PUSTELNIK. Jakto? gdzie się obrócę, wszyscy płaczą żony! Lecz ja niewinien, twojej nie widziałem żony... (spostrzega się) Słuchaj! przyjmij pociechę, małżonku strapiony! Żona twoja przed śmiercią już była umarłą. KSIĄDZ. Jakto? PUSTELNIK (mocniej). Gdy na dziewczynę zawołają: żono, Już ją żywcem pogrzebiono! Wyrzeka się przyjaciół, ojca, matki, brata, Nawet... słowem: całego wyrzeka się świata, Skoro stanęła na cudzym progu! KSIĄDZ. Chociaż wyznania twoje mgła żalu pokrywa, Wszakże ta, której płaczesz, jest podobno żywa? PUSTELNIK (z ironią). Żywa? właśnie jest za co podziękować Bogu! Żywa? jakto? nie wierzysz? cóż się tobie zdaje? Poprzysięgnę, uklęknę, palce na krzyż złożę; Ona umarła i ożyć nie może!... (po pauzie zwolna) Ależ bo różne są śmierci rodzaje... Jedna śmierć jest pospolita: Śmiercią tą starzec, kobiéta, Dziecię, mąż, słowem tysiące Ludzi umiera co chwila; I taką śmiercią Maryla, Którą widziałem na łące. (śpiewa) Tam u Niemnowej odnogi, Tam u zielonej rozłogi, Jaki to sterczy kurhanek? Spodem uwieńczon jak w wianek, W maliny, ciernie i głogi... (przestaje śpiewać). Ach, i to jest widok srogi, Kiedy piękność w życia kwiecie, Ledwie wschodząca na świecie, Żegnać się musi z lubym jeszcze światem! Patrz, patrz: blada na pościeli, Jak na obłoczkach mglisty poranek; Z płaczem dokoła stanęli: I smutny ksiądz u łóżka, I smutniejsza czeladka, I smutniejsza od niej drużka, I smutniejsza od nich matka, I najsmutniejszy kochanek. Patrz: uchodzi z lica krasa, Wzrok zapada i zagasa, Ale jeszcze, jeszcze świeci; FOTOGRAWURA R. PAULUSSENA CZ. B. JANKOWSKI PINX. GŁOWA OPADA NA ŁÓŻKO, W TWARZYCZCE BLADOŚĆ OPŁATKA, RĘCE STYGNĄ, A SERDUSZKO BIJE ZCICHA, BIJE ZRZADKA, JUŻ STANĘŁO, JUŻ JEJ NIE MA, Usta, gdzie się róża kwieci, Więdną, gubią blask szkarłatu, I jak z piwonii kwiatu Wycięty wązki listeczek, Taka siność jej usteczek. Podniosła głowę nad łóżko, Rzuciła na nas oczyma: Głowa opada na łóżko, W twarzyczce bladość opłatka; Ręce stygną; a serduszko Bije zcicha, bije zrzadka, Już stanęło... już jej niéma... Oko to, niegdyś podobne słonku... Czy widzisz, księże, pierścienie? Smutna pamiątka została! Jak w pierścionku Brylant pała, Takie jaśniały w oczach płomienie; Lecz iskra duszy już się nie pali! Błyszczą one, jak rdzeni spróchniałej światełka, Jak na gałązkach wody perełka, Kiedy ją wicher skrysztali. Podniosła głowę nad łóżko, Rzuciła na nas oczyma: Głowa upada na łóżko, W twarzyczce bladość opłatka; Ręce stygną; a serduszko Bije zcicha, bije zrzadka, Już stanęło... już jej niéma! DZIECIĘ. Umarła! ach, jaka szkoda! Słuchając, płakałem szczerze. Czy to znajoma twoja, czy siostrzyczka młoda? Ale nie płacz, niechaj jej wieczny pokój świeci, Będziemy za nię codzień mówili pacierze. PUSTELNIK. To jedna śmierć, moje dzieci; Ale jest straszniejsza druga, Bo nie umarza od razu, Powolna, boleśna, długa: Śmierć ta dwie społem osoby ugodzi; Lecz moje tylko zabija nadzieje, Drugiej — bynajmniej nie szkodzi. Ona żyje, ona chodzi, Kilka drobnych łez wyleje, Potem w niej czucie rdzawieje, I została nakształt głazu. Ach, dwie osoby uderza od razu! Lecz moje tylko zabija nadzieje, A jej bynajmniej nie szkodzi! Kwitnie życiem, kwitnie zdrowiem. Taką śmiercią umarła... kto? o, nie... nie powiem! Nieprawdaż dzieci? straszniejsza daleko, Gdy trup z rozwartą, ot tak powieką. (Dzieci uciekają) Jednak umarła!... Kiedy płaczę, ręce łamię, Zbiegli się ludzie dokoła, Wyciągają długie szyje; Jeden mówi, że ja kłamię; Drugi potrąca i woła: Patrz, szaleńcze, ona żyje! (do księdza) Nie wierz, choćby ci szyderce Po tysiąc razy mówili; Słuchaj, co mówi to serce: Niemasz, niemasz Maryli! (po pauzie) Jeszcze rodzaj śmierci trzeci: Śmierć wieczna, jak Pismo mówi. Biada, biada człowiekowi, Którego ta śmierć zabierze! Tą śmiercią może ja umrę, dzieci... Ciężkie, ciężkie moje grzechy! KSIĄDZ. Przeciwko światu i przeciwko sobie, Cięższe twoje, niżeli przeciw Bogu grzechy. Człowiek nie jest stworzony na łzy i uśmiechy, Ale dla dobra bliźnich swoich, ludzi. Jakkolwiek w twardej Bóg doświadcza probie, Zapomnij o swym proszku, zważ na ogrom świata. Ta myśl wielka pomniejsze zapały przystudzi. Sługa boży pracuje do późnego lata; Gnuśnik tylko zawczasu zamyka się w grobie, Nim go Pan trąbą straszliwą przebudzi. PUSTELNIK (zdziwiony). Księże! a to są czary? sztuka niepojęta! (na stronie) Musi posiadać czarodziejskie sztuki, Albo też nas podsłuchał i wszystko pamięta. (do księdza) Wszak ja od niej słyszałem też same nauki!... Cała rzecz słowo w słowo, jak z ust jej wyjęta, Przy owem pożegnaniu, owego wieczora... (z ironią) Właśnie, właśnie to była do kazania pora! Słyszałem od niej słówek pięknobrzmiących wiele: Ojczyzna i nauki, sława, przyjaciele! Lecz teraz groch ten całkiem od ściany odpada; Ja sobie spokojnie drzémię. Kiedyś duch mój przy wieszczym zapalał się rymie, Kiedyś budził mię ze snu tryumf Milcyada. (śpiewa). Młodości, ty nad poziomy Wylatuj, a okiem słońca Ludzkości całe ogromy Przeniknij z końca do końca! Już tchnienie jej rozwiało te kształty olbrzymie! Został się lekki cienik, mara blada, Drobniuchne źdźbła odłamki, Które lada motyl spasa, Któreby ona mogła wciągnąć z odetchnieniem: A ona chce budować na tym proszku zamki! Zrobiwszy mnie komarem, chce zmienić w Atlasa, Dźwigającego nieba kamiennem ramieniem! Napróźno! Jedna tylko iskra jest w człowieku, Raz tylko w młodocianym zapala się wieku, Czasem ją oddech Minerwy roznieci: Wtenczas nad ciemne plemiona Powstaje mędrzec, i gwiazda Platona W długie wieki wieków świeci. Iskrę tę jeśli duma rozżarzy w pochodnie: Wtenczas zagrzmi bohater, pnie się do szkarłatu, Przez wielkie cnoty i przez wielkie zbrodnie I z pastuszego kija robi berło światu, Albo skinieniem oka stare trony wali. (po pauzie, zwolna) Czasem tę iskrę oko niebianki zapali: Wtenczas trawi się w sobie, świeci sama w sobie, Jako lampa w rzymskim grobie. KSIĄDZ. O, nieszczęśliwy zapaleńcze młody! W żalach, które tak mocno zraniona pierś jąka, Że nie jesteś zbrodniarzem, odkrywam dowody. I że piękność, za którą twój się rozum błąka, Nie z samej tylko powabna urody. Jak z zapałem kochałeś, tak naśladuj godnie Myślenia i uczucia niebieskiej istoty. Zbrodniarz ją kochający wróciłby do cnoty: A ty, niby cnotliwy, puszczasz się na zbrodnie! Jakakolwiek przeszkoda tutaj was rozdwoi: Idą ku sobie gwiazdy, choć je mgły zaciemią; Mgła zniknie, gwiazda z gwiazdą na wieki się spoi, Łańcuchy tu wiążące prysną razem z ziemią, A tam, nad ziemią, znowu poznają się swoi, I namiętność, choć zbytnią, Pan Bóg wam przebaczy. PUSTELNIK. Jakto? ty wiesz o wszystkiem? co to wszystko znaczy? (udaje głos księdza) Jej serce, równie święte, jak powabne lice!... Łańcuch, który tu wiąże, nad ziemią opadnie!... Ty wiesz o wszystkiem, ty nas podsłuchałeś zdradnie, Wyłudziłeś tajemnicę, Ukrywaną w sercu na dnie, O której przyjaciele nie wiedzą najszczersi: Bo jednę rękę na cyprysu drzewie, A drugą kładąc na piersi, Zaprzysięgliśmy milczeć i nikt o tem nie wie. Ale tak! przypominam... tak, jednego razu, Kiedy przez czarodziejski pędzla wynalazek Odkradzione jej wdzięki przeniosłem w obrazek, Przyjaciołom okazać chciałem cud obrazu. Lecz to, co mnie unosi, ich nawet nie ruszy; Czułość dla nich zabawą, która nam potrzebą: Nie mają oka duszy, nie przejrzą do duszy! Zimnym cyrklem chcą mierzyć piękności zalety! Jak wilk, lub jak astronom patrzają na niebo: Inny jest wzrok pasterza, kochanka, poety. Ach! ja tak ją na martwym ubóstwiam obrazku, Że nie śmiem licem skazić jej bezbronnych ustek; I gdy dobranoc daję przy księżyca blasku, Albo jeśli w pokoju lampa jeszcze płonie, Nie śmiem rozkryć mych piersi, z szyi odpiąć chustek, Nim jej listkiem cyprysu oczu nie zasłonię. A moi przyjaciele!... Żałuję pośpiechu!... Jeden, gdy ubóstwienie w oku mojem czyta, Ledwie zgryzioną wargą nie upuścił śmiechu, I rzekł ziewając: at sobie kobiéta! Drugi przydał: jesteś dziecko!... Ach, ten to starzec, z swoim przeklętym rozumem, Pewnie wydał nas zdradziecko! (coraz z większem pomieszaniem) Opowiedział na rynku, przed dziećmi, przed tłumem; A ktoś z tych dziatek, albo z gawiedzi, Przyszedł i księdzu wyznał na spowiedzi... (z największem obłąkaniem) Możeś ty mnie podstępnie badał na spowiedzi? KSIĄDZ. I na cóż nam te zdrady, spowiedź i podstępy? Chociaż się dziwnym kłębkiem twoja żałość gmatwa, Lecz czyj wzrok na bieg czucia nie jest całkiem tępy, Temu do wywikłania tajemnica łatwa. PUSTELNIK. Prawda! lecz to są ludzkiej własności narowy, Że, co dzień cały w sercu tkwi boleśnie, Na noc przychodzi do głowy: Wtenczas człowiek sam nie wie, co rozplecie we śnie. Dawno, dawno... raz miałem przypadek ten samy. Po pierwszem z nią widzeniu, wróciwszy do domu, Poszedłem spać, ni słówka nie mówiąc nikomu. Nazajutrz, gdy dzień dobry przyniosłem dla mamy: „Co to jest — mówi do mnie, — żeś taki pobożny? Modlisz się przez noc całą, wzdychasz nieustannie, I litanią mówisz o Najświętszej Pannie.“ Zrozumiałem i na noc zamknąłem podwoje; Ale teraz nie mogę być równie ostrożny: Nie mam domu; gdzie przyjdę, tam posłanie moje; A często przez sen gadam... W myślach, jak na fali, Ustawna burza, zawieja, Błyśnie i zmierzchnie, Mnóstwo się zarysów skleja, W jakieś tworzydło ocali I znowu pierzchnie... Jeden tylko obrazek na zawsze wyryty, Czy rzucam się na piasek i patrzę w głąb ziemną, Błyszczy jak księżyc w wodzie odbity: Nie mogę dostać, lecz błyszczy przedemną; Czyli wzrokiem od ziemi strzelę na błękity, Za moim wzrokiem dokoła Płynie i postać anioła, Aż na górne nieba szczyty; Potem, jak orlik na żaglach pierza, (patrząc w górę) Stanie w chmurze i z wysoka, Nim sam upadnie na zwierza, Już go zabił strzałą oka; Nie wzrusza się i zlekka w jednem miejscu chwieje, Jakby uplątany w sidło, Albo do nieba przybity za skrzydło; Tak właśnie ona nademną jaśnieje! (śpiewa) Czyli słońce światu płonie, Czy noc wciąga szatę ciemną: Jej wyglądam, za nią gonię, Zawsze przy mnie, lecz nie ze mną! Otóż gdy ona stanie przed memi oczyma, A sam jestem na polu, albo w gajów cieniu, Napróżno każę milczeć: język nie dotrzyma, Przemówię do niej słówko, nazwę po imieniu, A zły człowiek podsłucha. Tak właśnie dziś rano Zdradliwie mię podsłuchano. Ranek był... wraz opiszę. Pamiętam dziś jeszcze: Na kilka godzin pierwej wylały się deszcze; W dolinach tuman, nakształt prószącego śniegu, A na łąkach zaranna połyska się rosa; Gwiazdy w błękit tonęły po nocnym obiegu: Jedna tylko nademną świeci gwiazdka wschodnia, Którą wtenczas widziałem, którą widzę co dnia, Tam, przy altanie... (spostrzega się) Cha! cha!... pobiegłem z ukosa... To nie o tym poranku! Ha! szał romansowy! Przeklęty zawrocie głowy!... (po pauzie, przypomina) Był ranek; kiedy dumam, narzekam i jęczę, Deszcz lał jak z wiadra, tęgi wicher dmuchał, Utuliłem głowę w krzaczek; (z łagodnym uśmiechem) Ten ladaco mnie podsłuchał... Lecz nie wiem, czy tylko jęki, Czy nawet imię podsłuchał: Bo bardzo blizko był krzaczek. KSIĄDZ. O biedny, biedny młodzieńcze! Co mówisz? kto cię podsłuchał? PUSTELNIK (poważnie). Kto? oto pewny robaczek maleńki, Który pełzał tuż przy głowie, Świętojański to robaczek. Ach, jakie ludzkie stworzenie! Przypełznął do mnie i powie: (Zapewna mię chciał pocieszyć) Biedny człowieku, poco to jęczenie? Ej, dosyć rozpaczą grzeszyć! Kto temu winien, że piękna dziewczyna, Żeś czuły? Nie twoja wina! Patrz, mówił dalej robaczek: Na iskrę, co ze mnie strzela I cały objaśnia krzaczek. Zrazu szukałem z niej chluby; Teraz widzę, że będzie przyczyną mej zguby I zwabi nieprzyjaciela. Iluż to braci moich złe jaszczurki spasły! Kląłem więc ozdobę własną, Która na mnie śmierć sprowadza; Chcę, żeby te iskry zgasły; Ale cóż robić? nie moja w tem władza; I póki żyję, te iskry nie zgasną... (po pauzie, pokazując na serce) Tak, póki żyję, te iskry nie zgasną! DZIECI. A posłuchajcie... a jaki cud, jaki! Tato, słyszałeś o cudzie? (Ksiądz odchodzi, ściskając ramionami). Czy można, żeby robaki Rozmawiały tak, jak ludzie? PUSTELNIK. Czemuż nie? Chodź tu, malcze, pod kantorek, Nachyl się i przyłóż uszko: Tu biedna duszka prosi o troje paciorek. A ha, słyszysz, jak kołata? DZIECKO. Tak, tak, tak, tak, tata, tata... A dalibóg że kołata, Jak zegarek pod poduszką. Co to jest?... tata, tek, tatek! PUSTELNIK. Mały robaczek, kołatek, A niegdyś wielki lichwiarz! (do kołatka) Czego żądasz, duszko? (udaje głos) Proszę o troje paciorek. A tuś mi, panie sknero! Znałem się z tym dziadem, Był moim blizkim sąsiadem: Zakopawszy się do złota, Zawaliwszy chatę drągiem, Nie dbał, że w progu jęczy wdowa i sierota, Nikogo nie obdarzył chlebem, ni szelągiem. Za życia dusza jego przy pieniędzy worku Leżała na dnie w kantorku: Za to i teraz po śmierci, Nim słuszną karę odbierze w piekle, Słyszycie, jak gryzie wściekle, Jak świdruje i jak wierci? Przecież, jeśli łaska czyja, Mówcie trzy zdrowaś Marya. (Ksiądz wchodzi z szklanką wody). PUSTELNIK (coraz mocniej pomieszany). A co, słyszałeś pisk złego ducha? KSIĄDZ. Przebóg! co się tobie plecie? (ogląda się) Nic niema, wszędzie noc głucha! PUSTELNIK. Nadstaw tylko lepiej ucha. (do dziecięcia) Chodź tu, chodź tu, moje dziecie! Czy słyszałeś? DZIECIĘ. Prawda, tato, Coś tam gada. PUSTELNIK. Cóż ty na to? KSIĄDZ. Pójdźcie spać, dzieci; co się wam marzy? Nic ani szaśnie, cicho wkoło. PUSTELNIK (do dzieci z uśmiechem). Nie dziw, głosu natury nie dosłyszą starzy! KSIĄDZ. Mój bracie, weź wody w dłonie I zmyj trochę twoje czoło, Może ten zapał gwałtowny ochłonie. PUSTELNIK (bierze i myje). (Tymczasem zegar zaczyna bić; po kilku uderzeniach Pustelnik upuszcza wodę i patrzy nieporuszony, poważnie i ponuro). Oto dziesiąta wybija, (Kur pieje). I kur pierwsze daje hasło, Czas ucieka, życie mija. (Świeca jedna na stoliku gaśnie). I pierwsze światło zagasło. Jeszcze, jeszcze dwie godziny. (zaczyna drżeć) Jak mnie zimno! (Ksiądz tymczasem patrzy zdziwiony nieco na świecę). Wiatr zimny świszcze przez szczeliny: Jak tu zimno! (idzie do pieca). Gdzież jestem? KSIĄDZ. W przyjaciela domu. PUSTELNIK (przytomniej). Pewnie cię nastraszyłem o niezwykłej porze, Do nieznanego miejsca, w dziwacznym ubiorze? Musiałem wiele gadać? Ach, nie mów nikomu! Jestem biedny podróżny, z dalekich stron jadę. (ogląda się i przytomniej) W młodości jeszcze, na środku gościńca, Napadł, odarł mię całkiem (z uśmiechem) skrzydlaty złoczyńca. Nie mam sukień: co znajdę, to na siebie kładę. (obrywa liście i szaty poprawia; z żalem) Ach, odarł mię, odebrał wszystkie skarby świata. Została jedna przy mnie niewinności szata! KSIĄDZ (który ciągle patrzał na świecę, do Pustelnika). Uspokój się, dla Boga! (do dzieci). Kto to zgasił świécę? PUSTELNIK. Każdy cud chcesz tłumaczyć; biegaj do rozumu... Lecz natura, jak człowiek, ma swe tajemnice, Które nie tylko chowa przed oczyma tłumu, (z zapałem) Ale żadnemu księdzu i mędrcom nie wyzna! KSIĄDZ (bierze za rękę). Synu mój! PUSTELNIK (poruszony i zdziwiony). Synu!... Głos ten, jakby blaskiem gromu, Rozum mój z mroczącego wydobywa cienia! (wpatrując się) Tak! poznaję, gdzie jestem, w czyim jestem domu. Tak, tyś mój drugi ojciec, to moja ojczyzna! Poznaję luby domek! Jak się wszystko zmienia! Dziatki urosły, ciebie przyprósza siwizna! KSIĄDZ (pomieszany bierze świecę, wpatruje się). Jak to? znasz mię? To on!... nie... tak... nie, być nie może! PUSTELNIK. Gustaw! KSIĄDZ. (upuszcza świecę; dzieci podejmują, zapalają i stawią na stole). Gustaw! ty Gustaw? (ściska) Gustaw! wielki Boże! Uczeń mój! syn mój! GUSTAW (ściska, patrząc na zegar). Ojcze, jeszcze ściskać mogę, Bo potem... wkrótce... zaraz pójdę w kraj daleki! Ach, i ty będziesz musiał wybrać się w tę drogę... Uściśniemy się wtenczas, ale już na wieki! KSIĄDZ. Gustaw! skąd? kędyś? Przebóg, tak długa wędrówka? Gdzieś to bywał dotychczas, przyjacielu młody? Nie wiedzieć kędyś zniknął, jakbyś wpadł do wody; Litery nie napisać, nie nakazać słówka? Wszak to lat tyle!... Gustaw! cóż się z tobą dzieje? Ty niegdyś w mojej szkole ozdoba młodzieży, Na tobie najpiękniejszem zakładał nadzieje: Czy można tak się zgubić? w jakiejże odzieży? GUSTAW (z gniewem). Starcze! a gdy ja zacznę oskarżać nawzajem, Przeklinać twe nauki, na sam widok zgrzytać? Ty mnie zabiłeś! ty mnie nauczyłeś czytać W pięknych księgach i pięknem przyrodzeniu czytać! Ty dla mnie ziemię piekłem zrobiłeś... (z żalem i uśmiechem) i rajem (mocniej i ze wzgardą) A to jest tylko ziemia! KSIĄDZ. Co słyszę? o Chryste! Ja ciebie chciałem zgubić?... Mam sumnienie czyste! Kochałem cię jak syna! GUSTAW. I dlatego właśnie Daruję ci! KSIĄDZ. Ach, o nic nie prosiłem Boga, Jak abym cię raz jeszcze na życiu obaczył! GUSTAW (uściska). Uściśnijmy się jeszcze, (patrzy na świecę) nim druga zagaśnie. Pan Bóg do twojej prośby przychylić się raczył. Lecz już późno, (patrzy na zegar) a długa do przebycia droga! KSIĄDZ. Chociam mocno ciekawy słyszeć twe przygody; Lecz teraz potrzebujesz spoczynku i wczasu: Jutro... GUSTAW. Dziękuję, przyjąć nie mogę gospody: Bo już mi na zapłatę nie staje zapasu. KSIĄDZ. Jakto? GUSTAW. O, tak! przeklęci, którzy nic nie płacą! Za wszystko trzeba płacić: lub wzajemną pracą, Albo wdzięcznem uczuciem, datkiem jednej łezki, Za którą znowu Ojciec odpłaci Niebieski. Ale ja, przebłądziwszy te kraje pamiątek, Gdzie tyle łez zabiera każdy znany kątek, I resztę uczuć i łzy wylałem ostatnie, A nowych długów nie chcę zaciągać bezpłatnie. (po pauzie) Niedawno odwiedzałem dom nieboszczki matki, Ledwie go poznać mogłem! już ledwie ostatki! Kędy spojrzysz: rudera, pustka i zniszczenie; Z płotów koły, z posadzek wyjęto kamienie, Dziedziniec mech zarasta, piołun, ostu zioła; Jak na smętarzu w północ, milczenie dokoła! O, inny dawniej bywał przyjazd mój w te bramy! Po krótkiem oddaleniu gdym wracał do mamy, Już mię dobre życzenia spotkały z daleka: Życzliwa domu czeladź aż za miastem czeka; Na rynek siostry, bracia wybiegają mali, Gustaw! Gustaw! wołają, pojazd zatrzymali, Lecą nazad, gościńca wziąwszy po pierogu; Mama z błogosławieństwem czeka mię na progu; Wrzask spółuczniów, przyjaciół, ledwie nie zagłuszy!... Teraz pustka, noc, cichość, ani żywej duszy! Słychać tylko psa hałas i coś nakształt stuku: Ach, tyż to psie nasz wierny, nasz poczciwy Kruku! Stróżu i niegdyś całej kochanku rodziny, Z licznych sług i przyjaciół tyś został jedyny! Choć głodem przemorzony i skurczony laty, Pilnujesz wrót bez zamka i bez panów chaty. Kruku mój! pójdź tu, Kruku! — Bieży, staje, słucha, Skacze na piersi, wyje i pada bez ducha!... Ujrzałem światło w oknach, — wchodzę: cóż się dzieje? Z latarnią, z siekierami plondrują złodzieje, Burząc do reszty świętej przeszłości ostatki! W miejscu, gdzie stało niegdyś łoże mojej matki, Złodziej rąbał podłogę i odrywał cegły: Schwyciłem, zgniotłem, — oczy na łeb mu wybiegły! Siadam na ziemi, płacząc; w przedporannym mroku, Ktoś nasuwa się, kijem podpierając kroku: Kobieta w reszcie stroju, schorzała, wybladła, Bardziej do czyscowego podobna widziadła. Gdy obaczy straszliwą marę w pustym gmachu, Żegnając się i krzycząc słania się z przestrachu: Nie bój się! Pan Bóg z nami! ktoś moja kochana? Czego po domu pustym błąkasz się tak z rana? „Jestem biedna uboga, — ze łzami odpowie: W tym domu niegdyś moi mieszkali panowie: Dobrzy panowie, niech im wieczny pokój świeci! Ale Pan Bóg nie szczęścił dla nich i dla dzieci: Pomarli, dom ich pustką, upada i gnije, O paniczu nie słychać, pewnie już nie żyje.“ Krwią mnie serce zabiegło, wsparłem się u proga... Ach! więc wszystko minęło?... KSIĄDZ. Prócz duszy i Boga! Wszystko minie na ziemi, szczęście i niedole. GUSTAW. Ileż znowu pamiątek w twoim domku, w szkole! Tum z dziećmi na dziedzińcu przesypywał piasek, Po gniazda ptasze w tamten biegaliśmy lasek, Kąpielą była rzeczka u okien ciekąca, Po błoniach z studentami graliśmy w zająca. Tam do gaju chodziłem w wieczór lub przededniem, By odwiedzić Homera, rozmówić się z Tassem, Albo oglądać Jana zwycięstwo pod Wiedniem. Wnet zwoływam spółuczniów, szykuję pod lasem: Tu krwawe z chmur pohańskich świecą się księżyce, Tam Niemców potrwożonych następują roty; Każę wodze ukrócić, w toku złożyć groty, Wpadam, a za mną szabel polskich błyskawice! Przerzadzają się chmury, wrzask o gwiazdy bije, Gradem lecą turbany i obcięte szyje, Janczarów zgraja pierzchła, lub do piasku wbita, Zrąbaną z koni jazdę rozniosły kopyta. Aż pod wał trzebim drogę!... ten wzgórek był wałem. Tam ona wyszła patrzeć na igraszkę dzieci; Tam, gdy ją przy chorągwi Proroka ujrzałem, Natychmiast umarł we mnie Godfred i Jan Trzeci. Odtąd wszystkich spraw moich, chęci, myśli panią, Ach, odtąd dla niej tylko, o niej, przez nią, za nią! Jej pełne dotąd jeszcze wszystkie okolice: Tu po raz pierwszy boskie obaczyłem lice, Tu mnie pierwszej rozmowy uczciła wyrazem, Tutaj, na wzgórku, Russa czytaliśmy razem; Altankę jej pod temi uwiązałem chłody, Z tych lasów przynosiłem kwiateczki, jagody, Z tych zdrojów, stojąc przy mnie, wywabiała wędką Srebrnopiórego karpia, pstrąga z kraśną cętką; A dziś!... (płacze) KSIĄDZ. Płacz; lecz niestety, boleść przypomnienia Nas samych trawi, a nic wkoło nas nie zmienia! GUSTAW. Dzisiaj, po latach tylu, po takiej przemianie, Na miejscach najszczęśliwszych, w najsmutniejszym stanie! Gdybyś wziął martwy kamień, z którym igra dziecie, I gdybyś z tym kamieniem obchodził po świecie, A potem do ojczyzny wróciwszy z daleka, Ten sam kamień dla tegoż samego człowieka, Co nim kiedyś, jak dziecko igrał przy piastunie, Dziś, dla starca zmarłego dał pod głowę w trunie: Gdyby z tego kamienia gorzka łza nie ciekła, Księże, kamień bez sądu rzuć prosto do piekła! KSIĄDZ. O, łza ta nie jest gorzka, gdy w obecne troski Przypomnianego szczęścia miesza nektar boski; Czułość ją u ludzkości wylewa ołtarza: Gorzką truciznę sączą tylko łzy zbrodniarza. GUSTAW. Słuchaj, powiem coś jeszcze... Byłem i w ogrodzie, Pod tęż porę, w jesieni, przy wieczornym chłodzie. Też same cieniowane chmurami niebiosa, Tenże bladawy księżyc i kroplista rosa, I tuman nakształt z lekka prószącego śniegu, I gwiazdy toną w błękit po nocnym obiegu, I taż sama nade mną świeci gwiazdka wschodnia, Którą wtenczas widziałem, którą widzę co dnia. W tychże miejscach toż samo uczucie paliło: Wszystko było jak dawniej — tylko jej nie było! Podchodzę ku altance; jakiś szmer u wniścia: To ona?... Nie! to wietrzyk zżółkłe strząsał liścia. Altano, mego szczęścia kolebko i grobie! Tum poznał, tum pożegnał!... ach, com uczuł w tobie! To miejsce może wczora było jej siedzeniem, Ona wczora tem samem oddychała tchnieniem! Słucham, oglądam wkoło: próżno wzrok się błąka, Małegom tylko ujrzał nad sobą pająka. Z listka wisząc, u słabej kołysał się nici: Ja i on, równie słabo do świata przybici! Oparłem się o drzewo. Wtem na końcu ławki Widzę bukiety, trawkę, listek pośród trawki: Tenże sam listek, listka mojego połowa, (dobywa listek) Który mi przypomina ostatnie: bądź zdrowa! To mój dawny przyjaciel! Czulem go powitał, Długo z nim rozmawiałem i o wszystkom pytał: Jak ona rano wstaje? czem się bawi z rana? Jaką piosnkę najczęściej gra u fortepiana? Do jakiego wybiega na przechadzkę zdroju? W jakim najczęściej lubi bawić się pokoju? Czy na moje wspomnienie rumieni się skromnie? Czy sama czasem niechcąc nie wspomina o mnie? Lecz co słyszę! O, straszna ciekawości karo! (ze złością uderza się w czoło) Kobieta! (śpiewa) Naprzód... (urywa i do dzieci) Dzieci! znacie piosnkę starą? (śpiewa) Naprzód ciebie wspomina Co chwila, co godzina. CHÓR DZIECI. Jakże kocha dziewczyna, Co chwilę przypomina! GUSTAW. Potem po razu co dnia, A potem, co tygodnia. CHÓR DZIECI. Jakże czuła dziewczyna, Co tydzień przypomina! GUSTAW. A potem co miesiąca Z początku, albo z końca. CHÓR DZIECI. Jakże dobra dziewczyna, Co miesiąc przypomina! GUSTAW. Biegą wody potoku, Pamięć nie w naszej mocy: Już tylko raz co roku, Około Wielkiejnocy. CHÓR DZIECI. Jaka grzeczna dziewczyna, Jeszcze co rok wspomina! FOTOGRAWURA R. PAULUSSENA CZ. B. JANKOWSKI PINX. JAK TRUP SAMOTNY OBOK WESELNEGO TŁUMU, LEŻAŁEM NA ZROSZONEJ GORZKIM PŁACZEM DARNI. GUSTAW. Więc (pokazując listek) ostatni przeszłości odrzuciła szczątek! Więc już jej moich nosić nie wolno pamiątek!... Wychodziłem z ogrodu, krok mię własny zdradza, Pod pałac niewidoma ciągnęła mię władza. Tysiąc ogniów północne rozpędza ciemnoty, Słychać wrzaski pojezdnych i karet tarkoty. Już jestem blizko ściany, skradam się pomału, Wciskam oczy ciekawe w podwoje z kryształu: Wszystkie stoły nakryto, wszystkie drzwi przemknięto; Muzyka, śpiewy — jakieś obchodzono święto! Toast!... słyszałem imie... ach, nie powiem czyje! Jakiś głos nieznajomy wykrzyknął: niech żyje! Niech żyje! z ust tysiąca zabrzmiały te słowa. Tak, niech żyje!... i z cicha przydałem: bądź zdrowa! Wtem (o, gdy mię wspomnienia same nie zabiją!) Ksiądz wyrzekł drugie imie i krzyknął: niech żyją! (wpatruje się jakby we drzwi) Ktoś dziękuje z uśmiechem... znam głos... pewnie ona... Nie wiem pewnie... nie mogę widzieć za zwierciadłem. Wściekłość mię oślepiła, poparłem ramiona, Chciałem szyby rozsadzić... i bez duszy padłem... (po pauzie) Myślałem, że bez duszy... tylko bez rozumu! KSIĄDZ. Nieszczęsny! dobrowolnych szukałeś męczarni. GUSTAW. Jak trup samotny, obok weselnego tłumu, Leżałem na zroszonej gorzkim płaczem darni: Sprzeczność ostatnich w świecie pieszczot i męczarni! Przebudzony, ujrzałem krwawy promyk wschodu. Czekam chwilę: już nigdzie blasku, ani szumu. Ach, ta chwila jak piorun, a jak wieczność długa! Na strasznym chyba sądzie taka będzie druga! (po pauzie zwolna) Wtem anioł śmierci wywiódł z rajskiego ogrodu! KSIĄDZ. I na cóż ból rozdrażniać w przygojonej ranie? Synu mój, jest to dawna, lecz słuszna przestroga: Że kiedy co się stało i już nie odstanie, Potrzeba w tem uznawać wolą Pana Boga. GUSTAW (z żalem). O, nie! Nas Bóg urządził ku wspólnemu życiu, Jednakowa nam gwiazda świeciła w powiciu; Równi, choć różnych zdarzeń wykształceni ciekiem, Postawą sobie blizcy, jednostajni wiekiem, Ten sam powab we wszystkiem, toż samo niechcenie, Też same w myślach składnie i w czuciach płomienie. Gdy nas wszędzie tożsamość łączy niedościgła: Bóg osnuł przyszłe węzły (z żalem największym) a tyś je rozstrzygła!... (mocniej, gniewny) Kobieto! puchu marny! ty wietrzna istoto! Postaci twojej zazdroszczą anieli, A duszę gorszą masz, gorszą niżeli... Przebóg! tak ciebie oślepiło złoto I honorów świecąca bańka, wewnątrz pusta! Bodaj!... Niech, czego dotkniesz, przeleje się w złoto; Gdzie tylko zwrócisz serce i usta, Całuj, ściskaj zimne złoto! Ja, gdybym równie był panem wyboru, I najcudniejsza postać dziewicza, Jakiej Bóg dotąd nie pokazał wzoru, Piękniejsza niżli aniołów oblicza, Niżli sny moje, niżli poetów zmyślenia, Niżli ty nawet... oddam ją za ciebie, Za słodycz twego jednego spójrzenia! Ach, i gdyby w posagu Płynęło za nią wszystkie złoto Tagu, Gdyby królestwo w niebie: Oddałbym ją za ciebie! Najmniejszych względów nie zyska odemnie, Gdyby za tyle piękności i złota Prosiła tylko, ażeby jej luby Poświęcił małą cząstkę żywota, Którą dla ciebie całkiem poświęca daremnie; Gdyby prosiła o rok, o pół roka, Gdyby jedna z nią pieszczota, Gdyby jedno mgnienie oka: Nie chcę! nie! i na takie nie zezwolę śluby! (surowo) A ty sercem oziębłem, obojętną twarzą, Wyrzekłaś słowo mej zguby I zapaliłaś niecne ogniska, Któremi łańcuch wiążący nas pryska, Które się wiecznem piekłem między nami żarzą, Na moje wieczne męczarnie! Zabiłaś mię, zwodnico! Nieba cię ukarzą, Sam ja... nie puszczę bezkarnie... Idę, zadrżyjcie odmieńce! (dobywa sztylet i ze wściekłą ironią) Błyskotkę niosę dla jasnych panów! Ot tym wina utoczę na ślubne toasty... Ha! wyrodku niewiasty! Śmiertelne ścisnę wkoło szyi twojej wieńce! Idę jak moję własność do piekła zagrabić, Idę!... (wstrzymuje się i zamyśla) O nie, nie... nie!... żeby ją zabić, Trzeba być trochę więcej, niż pierwszym z szatanów! Precz to żelazo! (chowa). Niech ją własna pamięć goni, (Ksiądz odchodzi.) Niech ją sumnienia sztylety ranią! Pójdę, lecz pójdę bez broni, Pójdę tylko spójrzeć na nią. W salach, gdzie te od złota świecące pijaki Przy godowym huczą stole, Ja w tej rozdartej sukni, z tym liściem na czole, Wnijdę i stanę przy stole... Zdziwiona zgraja od stołu powstała, Przepijają do mnie zdrowiem, Proszą mię siedzieć: ja stoję jak skała, Ani słowa nie odpowiem. Plączą się skoczne kręgi przy śpiewach i brzęku, Prosi mię w taniec drużba godowa: A ja z ręką na piersiach, z listkiem w drugiem ręku, Nie odpowiem ani słowa! Wtem ona z swoim anielskim urokiem: Gościu mój, rzecze, pozwól, niech się dowiem, Skąd przychodzisz, kto jesteś?... Ja nic nie odpowiem; Tylko na nią cisnę okiem, Ha, okiem, okiem jadowitej żmije! Całe piekło z mych piersi przywołam do oka: Niech będzie ślepą, martwą jak opoka: Nawskróś okiem przebiję! Wgryzę się, jak piekielny dym, pod jej powieki I w głowię utkwię na wieki; Będę jej myśli czyste przez cały dzień brudził I w nocy ją ze snu budził! (powolniej z czułością) A ona tak jest czuła, tak łacno dotkliwa, Jako na trawce wiosenne puchy, Które lada zefiru zwiewają podmuchy I lada rosa obrywa. Każde wzruszenie moje natychmiast ją wzruszy, Każdy przyostry wyraz zadraśnie; Od cienia smutku mego jej wesołość gaśnie: Tak znaliśmy nawzajem czucia wspólnej duszy, Co jedno pomyśliło, już drugie odgadło. Całą istnością połączeni ścisło, FOTOGRAWURA R. PAULUSSENA CZ. B. JANKOWSKI PINX. PŁACZ MOJA LUBA, TWÓJ GUSTAW UMIERA! NO, DALEJ, ŚMIAŁO GUSTAWIE! Spójrzawszy tylko na twarzy zwierciadło, Serce nasze jak w czystym widzieliśmy stoku. Jakie tylko uczucie na mych oczach błysło, Natychmiast lotem promyka Aż do jej serca przenika I napowrót błyszczy w oku. Ach tak! tak ją kochałem!.. Pójdęż teraz trwożyć I na kochanka larwę potępieńca włożyć? Poco? czego chcę od niej?... O, zazdrości podła! I jakież są jej grzechy? Czyli mię słówkiem dwuznacznem podwiodła? Czy wabiącemi łowiła uśmiechy, Albo kłamliwe układała lice? I gdzież są jej przysięgi, jakie obietnice? Miałemże od niej, choć przez sen, nadzieję? Nie! nie! Sam urojone żywiłem mamidła, Sam przyprawiłem jady, od których szaleję! Pocóż ta wściekłość? jakie do niej prawa? Co za moją wzgardzoną przemawia osobą? Gdzie wielkie cnoty? świetne czyny? sława? Nic!... nic!... ach, jednę miłość mam za sobą! Znam to; nigdym śmiałemi nie zgrzeszył zapędy; Nie prosiłem, ażeby była mnie wzajemną; Prosiłem tylko o maleńkie względy, Tylko żeby była ze mną, Choćby, jak krewna z krewnym, jak siostrzyczka z bratem: Bóg świadkiem, przestałbym na tem! Gdybym mówił; widzę ją, widziałem ją wczora, I jutro widzieć będę; Z nią z rana, w dzień koło niej, koło niej z wieczora, Oddam pierwszy dzień dobry, u stołu z nią siędę: Ach, jak byłbym szczęśliwy! (po pauzie) Zapędzam się marnie: Ty pod zazdrośnych oczu, chytrych żądeł strażą; Ani obaczyć nie wolno bezkarnie! Pożegnać, porzucić każą... Umrzeć!... (z żalem). Kamienni ludzie! wy nie wiecie, Jak ciężka śmierć pustelnika! Konając patrzy na świat, sam jeden na świecie! Dłoń mu przychylna powiek nie zamyka, Żałobne grono łoża nie otoczy, Nikt nie pójdzie za trumną do wieczności domu, Garsteczki piasku nie rzuci na oczy, Zapłakać niemasz komu! O, gdybym mógł choć przez sen pokazać się tobie! Gdybyś, na mojej pamiątkę męki, Jeden przynajmniej dzionek chodziła w żałobie, Przypięła jednę czarną wstążkę do sukienki!... Może spójrzysz ukradkiem... i łezka boleści... I pomyślisz westchnąwszy: ach, on mię tak kochał! (z dziką ironią) Stój, stój, żałośne piskle! precz wrzasku niewieści! Będęż, jak dziecko szczęścia, umierając szlochał? Wszystko mi, wszystko niebiosa wydarły, Lecz reszty dumy nie mogą odebrać! Żywy, o nic przed nikim nie umiałem żebrać, Żebrać litości nie będę umarły! (z determinacyą) Rób, co chcesz: jesteś woli swojej panią, Zapomnij!... ja zapomnę! (pomieszany) wszak już zapomniałem. (zamyślony) Jej rysy... coraz ciemniej... tak już się zatarły! Już ogarniony wieczności otchłanią, Doczesnym pogardzam szałem... (pauza) Ach, wzdycham! Czegoż wzdycham? Ha, westchnąłem za nią... Nie, nie mogę zapomnieć o niej i umarły! Wszakże ją widzę, wszak tu, o tu stoi, Płacze nade mną... jaka łezka szczera! (z żalem) Płacz, moja luba, twój Gustaw umiera! (z determinacyą) No, dalej, śmiało Gustawie! (podnosi sztylet). (z żalem) Nie bój się, luba, on się nic nie boi! Czego żałujesz? on nic z sobą nie zabiera! Tak! wszystko, wszystko tobie zostawię, Zostawię życie i świat i rozkosze, (z wściekłością) I twego!... wszystko... o nic... ani łzy nie proszę! (do księdza, który wchodzi ze służącemi) Słuchaj ty... Jeśli kiedy obaczy... (z obłąkaniem i wzmagającą się gwałtownością) Pewna nadludzka dziewica... kobiéta I jeśli ciebie zapyta, Z czego umarłem? nie mów, że z rozpaczy; Powiedz, że byłem zawsze rumiany, wesoły, Żem ani wspomniał nigdy o kochance, Że sobie grałem w karty, piłem z przyjacioły... Że ta pijatyka... tańce... Że mi się w tańcu... ot (uderza nogą) skręciła noga. Z tego umarłem... (Przebija się). KSIĄDZ. Jezus, Marya! bój się Boga! (Chwyta za rękę, Gustaw stoi, zegar zaczyna bić). GUSTAW (pasując się ze śmiercią, patrzy na zegar). Łańcuch szeleści... Jednasta wybija!... KSIĄDZ. Gustawie! (Kur pieje drugi raz). GUSTAW. To drugie hasło! Czas ucieka, życie mija! (Zegar kończy bić, świeca druga gaśnie). I drugie światło zagasło! Koniec boleści!... (Dobywa sztylet i chowa). KSIĄDZ. Ratujcie, przebóg, może jaka rada! Ach, już, już kona, wbił do rękojeści, Padł ofiara szaleństwa! GUSTAW (z zimnym uśmiechem). Przecież nie upada! KSIĄDZ (chwyta za rękę). O zbrodnio! Boże odpuść... Gustawie! Gustawie! GUSTAW. Zbrodnia taka nie może popełniać się codzień, Daj pokój próżnej obawie; Stało się — osądzono — Tylko dla nauki Scenę boleści powtórzył zbrodzień. KSIĄDZ. Jakto? co to jest? GUSTAW. Czary, omamienie, sztuki. KSIĄDZ. Ach! włosy mi się jeżą, drżą pode mną nogi. W imię Ojca i Syna! co to wszystko znaczy? GUSTAW (patrząc na zegar). Wybiło dwie godziny: miłości, rozpaczy; A teraz następuje godzina przestrogi. KSIĄDZ (chce go sadzić). Usiądź, połóż się, oddaj zabójcze narzędzie, Pozwól rany opatrzyć... GUSTAW. Daję tobie słowo, Że aż do dnia sądnego sztylet w pochwach będzie. O ranach próżna troska: wszak wyglądam zdrowo? KSIĄDZ. Jak Bóg na niebie, nie wiem co to... GUSTAW. Skutki szału, Albo może kuglarstwo?... Są kosztowne bronie, Których ostrze przenika i aż w duszy tonie: Przecież widomie nie uszkodzą ciału. Taką bronią po dwakroć zostałem przebity... (po pauzie z uśmiechem) Taką bronią za życia są oczy kobiéty, (ponuro) A po śmierci grzesznika cierpiącego skrucha! KSIĄDZ. W imie Ojca i Syna i Świętego Ducha! Czego stoisz jak martwy? zaglądasz na stronę? Ach, oczy!... przebóg, jakby bielmem powleczone! Puls ustał... ręce twoje zimne, jak żelazo! Co to wszystko ma znaczyć? GUSTAW. O tem inną razą! Słuchaj, jakie mię na świat zamiary przywiodły. Kiedy wchodząc do ciebie stanąłem u progu, Pamiętam, że z dziatkami odprawiałeś modły, Któreś za dusze zmarłe ofiarował Bogu. KSIĄDZ (chwyta krucyfix). Prawda, zaraz dokończym... (ciągnie dzieci do siebie). GUSTAW. No, przyznaj się szczerze, Czy wierzysz w piekło, w czyściec?... KSIĄDZ. Ja we wszystko wierzę, Cokolwiek w Piśmie Świętem Chrystus nam ogłasza I w co zaleca wierzyć Kościół, matka nasza. GUSTAW. I w co twoje pobożne wierzyły pradziady? Ach! najpiękniejsze święto, bo święto pamiątek, Za cóż zniosłeś dotychczas obchodzone Dziady? KSIĄDZ. Ta uroczystość ciągnie z pogaństwa początek; Kościół mnie rozkazuje i nadaje władzę Oświecać lud, wytępiać reszty zabobonu. GUSTAW (pokazując na ziemię). Jednak proszą przeze mnie, i ja szczerze radzę; Przywróć nam Dziady. Tam, u Wszechmocnego tronu, Kędy nasz żywot ścisłe odważają szale, Tam większym jest ciężarem łza jednego sługi, Którą szczerze wyleje nad tobą u zgonu, Niż kłamliwe po drukach rozgłaszane żale, Płatny orszak i kirem powleczone cugi. Jeśli, żałując śmierci dobrego dziedzica, Lud zakupioną świecę stawia mu na grobie: W cieniach wieczności jaśniej błyszczy się ta świéca, Niż tysiąc lamp, w niechętnej palonych żałobie; Jeśli przyniesie miodu plastr i skromne mleko I garścią mąki grobowiec posypie: Lepiej posili duszę, o! lepiej daleko, Niż krewni modnym balem, wydanym na stypie. KSIĄDZ. Ani słowa; lecz Dziady, te północne schadzki Po cerkwiach, pustkach, lub ziemnych pieczarach, Pełen guślarstwa obrzęd świętokradzki, Pospólstwo nasze w grubej utwierdza ciemnocie; Stąd dziwaczne powieści, zabobonów krocie O nocnych duchach, upiorach i czarach. GUSTAW. Więc żadnych niema duchów? (z ironią) Świat ten jest bez duszy? Żyje, lecz żyje tylko jak kościotrup nagi, Który lekarz tajemną sprężyną rozruszy? Albo jest to coś nakształt wielkiego zegaru, Który obiega popędem ciężaru? (z uśmiechem) Tylko nie wiecie, kto zawiesił wagi! O kołach, o sprężynach rozum nas naucza: Lecz nie widzicie ręki i klucza! Gdyby z tych oczu ziemskie odpadło nakrycie, Obaczyłbyś niejedno wkoło siebie życie, Umarłą bryłę świata pędzące do ruchu! (do dzieci, które wychodzą) Dzieci, chodźcie pod kantorek. (do kantorka) Czego potrzebujesz, duchu? GŁOS Z KANTORKA. Proszę o troje paciorek. KSIĄDZ (przerażony). W imie Ojca... niech biega... Altarystę zbudzi, Słowo stało się ciałem!... zawołajcie ludzi!... GUSTAW. Wstydź się, wstydź się, mój ojcze! gdzie rozum? gdzie wiara? Krzyż jest mocniejszy, niżli wszyscy ludzie twoi; A kto się Boga boi, ten się nic nie boi. KSIĄDZ. Mów, czego potrzebujesz... ach, to upiór! mara! GUSTAW. Ja! nic nie potrzebuję, jest potrzebnych tylu! (łowi koło świecy motyla) A tuś mi, panie motylu! (do księdza, pokazując motyla) Ten migający wkoło oćmy rój skrzydlaty Za życia gasił każdy promyczek oświaty; Za to po strasznym sądzie ciemność ich zagarnie; Tymczasem, z potępioną błąkając się duszą, Chociaż nie lubią światła, w światło lecieć muszą: To są dla ciemnych duchów najsroższe męczarnie! Patrzaj, ów motyl strojny barwionemi szaty, Był jakiś królik, albo pan bogaty, I wielkim skrzydeł roztworem Zaciemiał miasta, powiaty; Ten drugi mniejszy, czarny i pękaty, Był książek głupim cenzorem, I przelatując sztuk nadobne kwiaty, Oczerniał każdą piękność, którą tylko zoczył, Każdą słodkość zatrutym wysysał ozorem, Albo przebijał do ziemi środka, I nauk ziarno, z samego zarodka Gadziny zębem roztoczył... Ci znowu, w licznym snujący się gwarze, Są dumnych pochlebnisie, czernideł pisarze: Na jakie pan ich gniewał się zagony, Tam przeklęta chmura leci, I czy ledwie wschodzące, czy dojrzałe plony, Jako szarańcza wybija... Za tych wszystkich, moje dzieci, Nie warto zmówić i Zdrowaś Maryja... Są inne, słuszniej godne litości istoty, A między niemi twoi przyjaciele, ucznie, Których ty wyobraźnią w górne pchnąłeś loty, Których wrodzony ogień podniecałeś sztucznie. Jaką żyjąc pokutę mieli za swe winy, Oznajmiłem, wieczności przestąpiwszy progi: Życie moje ścisnąłem w krótkie trzy godziny I znowu wycierpiałem dla twojej przestrogi. Im więc nieś ulgę prośbą i mszalną ofiarą! Dla mnie, oprócz wspomnienia, nic więcej nie proszę. Za grzech mój życie było dostateczną karą; A dziś, nie wiem, nagrodę czy pokutę znoszę, Bo kto na ziemi rajskie doznawał pieszczoty, Kto znalazł drugą swojej połowę istoty, Kto, nad świeckiego życia wylatując krańce, Duszą i sercem gubi się w kochance, Jej tylko myślą myśli, jej oddycha tchnieniem, Ten i po śmierci również własną bytność traci, I przyczepiony do lubej postaci, Jej tylko staje się cieniem. Jeśli, żyjąc, świętemu był uległy panu, Niebieską z nim chwałę dzieli; Albo, ze złym do wiecznej strącony topieli, Jest bolesnego wspólnikiem stanu. Na szczęście, Bóg mię zrobił poddanym anioła: Dla niej i dla mnie przyszłość śmieje się wesoła. Tymczasem, jak cień błądząc przy kochanych wdziękach, Bywam albo w niebiosach, albo w piekła mękach. Gdy ona wspomni, westchnie i łezkę wyleje, Zbliżam się do usteczek, biały włos rozwieję, Zmieszam się z odetchnieniem i przeniknę ciebie I jestem w niebie! Lecz kiedy... och, czujecie, wy coście kochali, Jakim zawiść ogniem pali!... Długo jeszcze po świecie błąkać się potrzeba, Aż ją Bóg w swoje objęcie powoła, Natenczas, śladem lubego anioła, Cień mój błędny wkradnie się do nieba. (Zegar zaczyna bić). (Śpiewa) Bo słuchajcie i zważcie u siebie, Że według Bożego rozkazu: Kto za życia choć raz był w niebie, Ten po śmierci nie trafi od razu. (Zegar kończy bić, kur pieje, lampa przed obrazem gaśnie, Gustaw znika). CHÓR. Bo słuchajmy i zważmy u siebie, Że według Bożego rozkazu: Kto za życia choć raz był w niebie, Ten po śmierci nie trafi od razu. Autor: Dziady Tytuł: Adam Mickiewicz Czas i miejsce akcji: Akcja rozgrywa się wieczorem w dzień Zaduszny, nieokreślonego roku. Miejscem wydarzeń jest dom grekokatolickiego księdza. Plan wydarzeń: Modlitwa Księdza i Dzieci za dusze cierpiące w czyśćcu Przybycie tajemniczego Pustelnika Krytyczne uwagi gościa o dziełach Goethego Opowiadanie Pustelnika o ukochanej – godzina miłości Pustelnik dawnym uczniem księdza – Gustawem Wspomnienia Gustawa z lat młodości – godzina rozpaczy Filozoficzne uwagi na temat świata i obrzędu Dziadów – godzina przestrogi Zniknięcie Gustawa Wyznanie miłosne bohatera: Pustelnik opowiada o swojej dawnej kochance, jej postaci, uroku oraz słodyczy pocałunków. Twierdził, że doświadczył drugiego rodzaju śmierci, czyli rozstania z ukochaną. Wspomina, że po spotkaniu z kochanką stały się dla niego ważne jedynie ich wspólne spotkania i rozmowy. Po chwili wyrzuca jej niestałość, próżność i chciwość, teraz żyje w pałacu. Później przebija się sztyletem. Romantyczne przesłanie tekstu: Miłość sprowadziła nieszczęście krytyka religii ludowość Dziady wileńsko-kowieńskie jako dramat wczesnoromantyczny To utwory wczesnoromantyczne, nie do końca zapowiadają nadejście dramatu romantycznego. Dramat cechy klasycystyczne: zasada 3 jednosci ciągłość akcji katharsis stała obecność chóru nie więcej niż 3 osoby występują jednocześnie konflikt tragiczny brak dokładnego podziału (trójdzielność tekstu) zasada decorum – nie występuje elementy plebejskie Typowo romantyczne cechy: Bohater uwikłany sytuacyjnie motyw samobójstwa ludowość (obrzęd, fantastyka) irracjonalizm romantyczny jako filozofia nowej epoki 1Str. 2Interp./Plan INTERPRETACJA, CHARAKTERYSTYKA GUSTAWA „Dziady” cz. IV to manifest nowej epoki, utwór przepełniony nurtami romantycznymi obecnymi już na Zachodzie kontynentu. Główny bohater Gustaw został skonstruowany na wzór Wertera z „Cierpień młodego Wertera” Johana Volfganga Goethego. Jest człowiekiem wychowanym na literaturze romantycznej lub uważanej za prekursorską w odniesieniu do epoki Mickiewicza (J. J. Rousseau, W. Szekspir). Oskarża o to księdza i uważa, że właśnie literatura nie przygotowała go do życia i spowodowała jego śmierć. Zakochał się w Maryli tak bardzo, że w zasadzie nie żył normalnie, ale w świecie urojonym, w wyobraźni. Prawdopodobnie tak jak Werter więcej sobie wyobrażał niż mógł osiągnąć. Gdyby faktycznie bowiem Maryla kochała go taką miłością jaką on sobie wyobrażał i jaką on kochał dziewczynę, wówczas z pewnością nie powiedziałaby mu „Zapomnij!”. Być może powiedziała mu tak, aby dać mu sygnał do podjęcia jakichś kroków lub deklaracji, być może oczekiwała, że on oświadczy się o jej rękę lub coś w tym rodzaju – w rozmowie z księdzem Gustaw w ogóle nie przedstawia takiej alternatywy, nie zastanawiał się nad tym. To jest kolejny dowód na to, iż był niedojrzałym mężczyzną, nie potrafił walczyć, żył wciąż marzeniami i„z głową w chmurach”. W dziele jest kilka niejasności. Powoduje je ogromna wrażliwość Gustawa i emocje, jakie towarzyszą dialogowi z księdzem, a także ogromy żal spowodowany niespełnioną miłością. Dokładnie też nie wiemy, w jakiej postaci występuje Pustelnik-Gustwa. Pojawia się jako człowiek, pustelnik odziany w brudne i wytarte ubrania, puka do drzwi księdza i ten wpuszcza go do środka, chociaż postać ta nie wzbudza zaufania, a raczej wywołuje śmiech dzieci i dystans. Ma we włosach liście i trzyma gałązkę, ksiądz nazywa ją kijem lub jedliną, a bohater cyprysem wyhodowanym z małego listka zraszanego łzami – to zupełnie nierealne lub metaforyczne stwierdzenie. Następnie widzimy, jak Gustaw rozpoznany przez księdza dokonuje samobójstwa na jego oczach, wyciągając sztylet i wbijając go sobie w pierś – w tym czasie ksiądz łapie go za ramię, próbując powstrzymać śmiertelny cios. e fakty świadczą o tym, iż jest to postać zupełnie zmaterializowana, czyli jest to człowiek a nie duch. W dodatku w trakcie czytania odnosimy wrażenie, iż Gustawa opowiada o wydarzeniach, które odbyły się na krótko przed wizytą u księdza, a że zemdlał pod oknem ukochanej, a to że przyjaciele się z niego naigrywali, został sam na świecie i nikt go nie kocha, dlatego wybrał życie pustelnika i dlatego wygląda, jak wygląda. Z drugiej strony jednak Gustaw jest duchem i w dodatku nie takim znowu nieznajomym, ale właśnie widmem z II cz. „Dziadów”, gdzie w zakończeniu pojawił się i wpatrywał uporczywie w pasterkę. Pod domem ukochanej jako nieszczęśliwy kochanek popełnił samobójstwo, jednak, a świadczy o tym ów cytowany wcześniej fragment o „aniele śmierci”, który to o świcie pojawił się i zabrał go ze sobą z raju – rajem nazywał przebywanie blisko ukochanej. Dokonuje też symbolicznego samobójstwa, wbijając sobie sztylet w piersi, czym wywołuje zdziwienie księdza, bo nie krwawi i nie upada na podłogę, nie ginie. Na zakończenie zaś znika z oczu księdza, nie wychodzi drzwiami, nie żegna się, ale znika. Wcześniej opowiada księdzu o wydarzeniach, odwiedzinach ukochanej w rocznicę ślubu, odwiedzinach domu rodzinnego, rozmowie z ludźmi, którzy go nie rozpoznawali, ale widzieli się z nim i rozmawiali. Być może to były tylko spotkania w wyobraźni, a być może to były odwiedziny w rocznicę własnej samobójczej śmierci i tym samym niemal w rocznicę wesela to dramat romantyczny, w którym stykają się ze sobą dwa światy, realny i romantyczny. Przedstawicielem świata romantycznego jest Gustaw. To młodzieniec wrażliwy i wychowany w ideach szacunku lub kultu otwartości i miłości drugiego człowieka, poszukujący swojego ideału, bliźniaczego odbicia w ukochanej kobiecie. Zakochany, być może ze wzajemnością w Maryli, nie był jednak na tyle dojrzały, aby wyrwać się ze świata marzeń i zmienić bieg swojego życia, a także życia ukochanej. Przybywa do księdza jako duch z prośbą, aby przywrócił „Dziady” i aby się wyżalić. Odkrywa też prawdę, że będzie błądził po świecie aż do momentu śmierci Maryli, aby potem połączyć się z nią. Plan 1. Do domu księdza greckokatolickiego przychodzi Pustelnik. Jest obdarty i wywołuje śmiech na ustach dzieci księdza. 2. Wspomina „książki zbójeckie”, które rozwinęły jego wyobraźnię i przez nie był nieszczęśliwy. Wymienia „Nową Heloizę” J. J. Rousseau i „Cierpienia młodego Wertera” J. V. Goethego. Wyczytał w nich i nauczył się obrazu idealnej miłości, a potem zastosował go w życiu na swoje nieszczęście i Pustelnik nieco oburza się. Jego jedynym grzechem jest miłość, jaką wyznawał do dziewczyny, a przecież to Bóg stworzył miłość, więc nie będzie go za nią karał. 4. Wspomina, iż zobaczył swoją dziewczynę zupełnie niepodziewanie, stała przy altanie. Gdy ze sobą rozmawiali, nie potrafiła patrzeć mu prosto w oczy. Żegnał się z nią, bo na krótko musiał wyjechać. Wówczas ona powiedziała do niego jedno słowo: „Zapomnij!”. 5. Mówi o trzech rodzajach śmierci: Pierwszy jest śmiercią ze starości, bardzo pospolity, drugi, gdy rozstają się kochankowie i trzecia odmiana śmierci to wieczne potępienie za grzechy. 6. Pustelnik nie poznaje, gdzie jest, a ksiądz uspokaja go, iż jest w domu przyjaciela. Chłopak zwierza się, że został ograbiony przez „skrzydlatego złoczyńcę”, pozostała mu tylko niewinność. Ksiądz uspokajając go, nazwał go synem. Rozpoznaje w nim Gustawa, dawnego ucznia. 7. Ksiądz próbuje dowiedzieć, skąd wraca młodzieniec, gdzie przebywał Gustaw przez lata? Co się z nim stało, dlaczego tak wygląda, przecież był nadzieją wszystkich, jednym z lepszych uczniów? 8. Gustaw odwiedził swój dom rodzinny. W dworze zastał plądrujących złodziei, w pokoju matki jednego wyrywającego cegły przestraszył. Spotkał starą służącą i dowiedział się, że wszyscy poumierali. 9. Gustaw przypomina sobie ten dla siebie tragiczny dzień, gdy wróciwszy z miasta, zobaczył rozświetlony pałac ukochanej. Było tam dość głośno i trwała zabawa, więc coś go tknęło i musiał tam podejść, by zobaczyć, co się dzieje. Usłyszał wiwaty i dwoje imion. Leżał pod oknem nieprzytomny, a potem popełnił samobójstwo. 10. Komentuje zachowanie dziewczyny w słowach bardzo krytycznych: „Kobieto! puchu marny! ty wietrzna istoto! Postaci twojej zazdroszczą anieli, A duszę gorszą masz, gorszą niżeli!… Przebóg! tak ciebie oślepiło złoto! I honorów świecąca bańka, wewnątrz pusta!” 11. Bez niej jego świat stracił sens i dlatego młodzieniec na chwilę stał się pustelnikiem, bez domu i przyjaciół. Po śmieci również był pustelnikiem z racji błąkania się po świecie duchów. 12. Chłopak prosi, aby ksiądz nic nie mówił Maryli o przyczynach jego śmierci. Wybija godzina jedenasta i pieje kur drugi raz, gaśnie także druga świeca. Gustaw chowa sztylet. Ksiądz jest w szoku, bowiem Gustaw wbił sztylet w pierś po rękojeść i powinien upaść, ale młodzieniec stoi. 13. Gustaw prosi, aby ksiądz przywrócił święto Dziadów. Duchowny tłumaczy, że to pogańskie święto i kościół kazał mu je znieść, bo nie ma duchów, które obrzęd ten wzywa i honoruje. 14. Ksiądz niemal na koniec rozmowy rozpoznaje, że Gustaw jest duchem i pyta, czego on chce? Duch nie chce niczego, życie dla niego było karą. Będzie błądził po świecie, dopóki jego ukochana żyje, a potem razem pójdą do nieba. Zegar kończy bić, pieje kur, gaśnie lampa przed obrazem i Gustaw znika. Utwór kończy wypowiedź chóru „prawdą żywą”, jak w II cz. „Dziadów”: CHÓR Bo słuchajmy i zważmy u siebie, Że według bożego rozkazu: Kto za życia choć raz był w niebie, Ten po śmierci nie trafi od razu. Mini streszczenie Do domu księdza greckokatolickiego przychodzi Pustelnik. Jest obdarty i wywołuje śmiech na ustach dzieci księdza. Wspomina „książki zbójeckie”, które rozwinęły jego wyobraźnię i przez nie był nieszczęśliwy. Wymienia „Nową Heloizę” J. J. Rousseau i „Cierpienia młodego Wertera” J. V. Goethego. Wyczytał w nich i nauczył się obrazu idealnej miłości, a potem zastosował go w życiu na swoje nieszczęście i zgubę. Pustelnik nieco oburza się. Jego jedynym grzechem jest miłość, jaką wyznawał do dziewczyny, a przecież to Bóg stworzył miłość, więc nie będzie go za nią karał. Wspomina, iż zobaczył swoją dziewczynę zupełnie niepodziewanie, stała przy altanie. Gdy ze sobą rozmawiali, nie potrafiła patrzeć mu prosto w oczy. Żegnał się z nią, bo na krótko musiał wyjechać. Wówczas ona powiedziała do niego jedno słowo: „Zapomnij!”. Mówi o trzech rodzajach śmierci: Pierwszy jest śmiercią ze starości, bardzo pospolity, drugi, gdy rozstają się kochankowie i trzecia odmiana śmierci to wieczne potępienie za grzechy. Pustelnik nie poznaje, gdzie jest, a ksiądz uspokaja go, iż jest w domu przyjaciela. Chłopak zwierza się, że został ograbiony przez „skrzydlatego złoczyńcę”, pozostała mu tylko niewinność. Ksiądz uspokajając go, nazwał go synem. Rozpoznaje w nim Gustawa, dawnego ucznia. Ksiądz próbuje dowiedzieć, skąd wraca młodzieniec, gdzie przebywał Gustaw przez lata? Co się z nim stało, dlaczego tak wygląda, przecież był nadzieją wszystkich, jednym z lepszych uczniów? Gustaw odwiedził swój dom rodzinny. W dworze zastał plądrujących złodziei, w pokoju matki jednego wyrywającego cegły przestraszył. Spotkał starą służącą i dowiedział się, że wszyscy poumierali. Gustaw przypomina sobie ten dla siebie tragiczny dzień, gdy wróciwszy z miasta, zobaczył rozświetlony pałac ukochanej. Było tam dość głośno i trwała zabawa, więc coś go tknęło i musiał tam podejść, by zobaczyć, co się dzieje. Usłyszał wiwaty i dwoje imion. Leżał pod oknem nieprzytomny, a potem popełnił samobójstwo. Komentuje zachowanie dziewczyny w słowach bardzo krytycznych: „Kobieto! puchu marny! ty wietrzna istoto! Postaci twojej zazdroszczą anieli, A duszę gorszą masz, gorszą niżeli!… Przebóg! tak ciebie oślepiło złoto! I honorów świecąca bańka, wewnątrz pusta!”Bez niej jego świat stracił sens i dlatego młodzieniec na chwilę stał się pustelnikiem, bez domu i przyjaciół. Po śmieci również był pustelnikiem z racji błąkania się po świecie duchów. Chłopak prosi, aby ksiądz nic nie mówił Maryli o przyczynach jego śmierci. Wybija godzina jedenasta i pieje kur drugi raz, gaśnie także druga świeca. Gustaw chowa sztylet. Ksiądz jest w szoku, bowiem Gustaw wbił sztylet w pierś po rękojeść i powinien upaść, ale młodzieniec stoi. Gustaw prosi, aby ksiądz przywrócił święto Dziadów. Duchowny tłumaczy, że to pogańskie święto i kościół kazał mu je znieść, bo nie ma duchów, które obrzęd ten wzywa i honoruje. Ksiądz niemal na koniec rozmowy rozpoznaje, że Gustaw jest duchem i pyta, czego on chce? Duch nie chce niczego, życie dla niego było karą. Będzie błądził po świecie, dopóki jego ukochana żyje, a potem razem pójdą do nieba. Zegar kończy bić, pieje kur, gaśnie lampa przed obrazem i Gustaw znika. Utwór kończy wypowiedź chóru „prawdą żywą”, jak w II cz. „Dziadów”: CHÓR Bo słuchajmy i zważmy u siebie, Że według bożego rozkazu: Kto za życia choć raz był w niebie, Ten po śmierci nie trafi od razu. 1Str. 2Interp./Plan. Streszczenie szczegółowe – Dziady część IV w formacie pdf, do ściągnięcia na dysk W mieszkaniu Księdza greko-katolickiego kończy się właśnie wieczerza. Oprócz gospodarza biorą w niej udział także dzieci. Po posiłku wszyscy modlą się za dusze zmarłych, jest to bowiem dzień zaduszny. Modlitwę przerywa pojawienie się Pustelnika. Wystraszone dzieci biorą go za ducha, zjawę. Ale on mówi, że umarły jest tylko dla świata. Żyje, jest pustelnikiem, ale idzie tam gdzie wszyscy umarli. Może Ksiądz pokaże mu drogę. Ten nie chce jednak nikomu wskazywać drogi do śmierci. Pustelnikowi podoba się jego domek. Mówi, że można tu znaleźć i miłość i spokój. Daleko jest się od zawieruch świata. On także ma swój i także go zachwala. Ksiądz zaprasza go, aby ogrzał się przy kominie. Nie może znaleźć z nim wspólnego języka, gdyż Pustelnik mówi i śpiewa jakby w transie. Cały czas domaga się od Księdza wskazania drogi do śmierci. Ten zmienia taktykę i mówi, że dla niego droga ta jest bardzo długa. Tymczasem powinien się posilić aby jak najlepiej się do niej przygotować. Zostawia z nim dzieci i wychodzi. Dzieci zaczynają się naigrywać z jego wyglądu a on przypomina sobie pewną kobietę, wyglądającą jak on. Tylko raz się z niej zaśmiał, a później przyszło mu przywdziać taką samą suknię. Wraca Ksiądz przynosząc jadło i napitek. Zaprasza gościa do stołu. Ten nie jest jednak zainteresowany. Zaczyna śpiewać pieśni o nieszczęśliwej miłości. W pewnym momencie wyciąga nóż, mówiąc i myśląc o samobójstwie. Ksiądz napomina go, pytając się czy jest chrześcijaninem i zna ewangelię. Pustelnik zatrzymuje się w swoich zamiarach, mówiąc że jeszcze nie czas. Zaczyna wspominać i mówić o utraconej i niedoszłej miłości. O kochance, do której nigdy nie było mu dane się zbliżyć. W jego słowach słychać marzenia a zarazem szaleństwo. Ksiądz pyta się go czy od dawna już cierpi. Pustelnik odpowiada, że powiedzieć nie może, ale ma towarzysza. Został on na dworze. On może odpowiedzieć na takie pytanie. Ksiądz nie ma nic przeciwko temu aby go sprowadzić. Gdy Pustelnik wychodzi dzieci śmieją się z niego i pytają taty kim on jest. Ten odpowiada, że nieładnie jest sie śmiać się z czyjegoś nieszczęścia. Może ich spotkać takie samo. To jest człowiek chory, któremu pomieszało się w głowie. Jakby na potwierdzenie tych słów ich gość wchodzi ciągnąc za sobą gałąź jedliny mówiąc, że to jego druh. Ksiądz bardzo zdziwiony odpowiada, że ta gałąź nie może być jego towarzyszem. Pustelnik na to, że jest to cyprys, świadek jego boleści. Gdy zawiedli go ludzie, zdradziła ukochana tylko on mu pozostał. Wie o nim wszystko. Ksiądz może go pytać o co chce. Dawno temu dostał małą sadzonkę od kochanej. Wyrosła z niej właśnie ta gałąź. Ksiądz mówi, że za cierpienia na ziemi Bóg wynagrodzi go w niebie. Może to będzie dla niego pocieszeniem. Pustelnik odpowiada, że to właśnie Bóg ich połączył i sprawił, że oddzielają ich źli ludzie. Jednak nie sprawi on żeby o niej zapomniał. Nie. Pamięta on i przeżywa męki. Skończy się to chyba dopiero na tamtym świecie. Pustelnik zaczął wspominać rozstanie ze swoją ukochana i to jak mówiła mu, że nie mogą być razem. Ksiądz przerywa mu i mówi, że na świecie są gorsze tragedie. Umierają dzieci, rodzice. Jemu samemu umarła niedawno żona. Pustelnik stwierdza, że nieżywą była ona już przed śmiercią. Gdy bowiem kobieta zostaje żoną, staję się umarłą dla świata. Musi wyrzec się wszystkich i zapomnieć o dawnym życiu. Ksiądz przerywa mu mówiąc, że jego luba przecież żyje. Pustelnik odpowiada, że są różne rodzaje śmierci. Jest taka, która zabiera młodą dziewczynę zatrzymując jej serce. Oczy tracą wtedy blask i żegnać się musi ze wszystkimi. Ale jest gorszy jej rodzaj. Dotyka od razu dwie osoby i jest długa i powolna. Jednak tylko Pustelnika nadzieje ona zabiera. Dla niego nieżywa jest już Maryla, choć wielu przekonywało go, że przecież żyje. Jest jeszcze trzeci rodzaj śmierci. Potępienie. Na nie właśnie skazany będzie Pustelnik za swoje grzechy. Ksiądz napomina go, że najbardziej grzeszy on przeciw sobie. Tylko gnuśnik sam składa siebie w grobie, nie czekając na wyroki Pana. Człowiek, ma służyć bliźnim. Taka jest jego rola na świecie. Pustelnik mówi, że to samo słyszał od niej, gdy się z nim żegnała. Wzniosłe słowa. Jak kazanie. Ale dla niego były one jak rzucanie grochem o ścianę. W życiu jest tak, że jakaś iskra może rozpalić duszę człowieka. Wtedy powstaje on wielki i staje się mędrcem. Czasem ten ogień jest zduszony i świeci tylko wewnątrz trawiąc wszystko. Ksiądz mówi mu na to, że nie tylko dla urody miłować musi swoją ukochaną. Jest coś jeszcze i powinien za tym podążać. Pustelnik zdziwiony i oburzony stwierdza, że musiał ich on kiedyś podsłuchać. Namalował on bowiem obrazek, na którym zawarł jej piękność. Gdy jednak pokazał go znajomym, ci stwierdzili, że jest to zwykła kobieta i naigrywali się z jego miłości. Zastanawia się, kto mógł go wydać. Ksiądz odpowiada, że nie trudno odgadnąć wszystko z jego zachowania i tego co mówi. Pustelnik po namyśle zgadza się z nim. Już jego matka, po tym jak pierwszy raz spotkał sie z oblubienicą, wiedziała co się dzieje. Ale nic na to poradzić nie może, że tak zapadła mu ona w serce. Patrzy ona na niego z obrazka i wisi nad nim jak orzeł nad swoją ofiarą. Nic na to poradzić nie może, że gdy stanie mu ona przed oczami zapomina o świecie i mówi do niej i jęczy. Pamięta! Podsłuchał go pewien świętojański robaczek. Mówił mu, że to nie jego wina że jest czuły a ona piękna. On świeci w ciemności tym sposobem sprowadzając na siebie zgubę. Wielu jego braci dopadły jaszczurki. I choć chciałby, żeby te iskry zgasły, to nie jest we władaniu sprawić aby tak się stało. Dzieci są zachwycone, mówiąc że to cud. Ksiądz jest jednak sceptyczny. Pustelnik woła jedno dziecko i mówi, żeby przyłożyło ucho do szpary. Tam kołata robaczek, dawniej lichwiarz, który prosi o paciorek. Dziecko przejęte potwierdza, że to prawda. Pustelnik pyta się czego żąda ta dusza. Udając jej głos odpowiada, że paciorka. Mówi, że znał się z tym dziadem. Nie miał on litości dla nikogo za życia, ale powinni wszyscy zmówić za niego pacierz. Ksiądz zaniepokojony mówi, że gość gada od rzeczy. Nikt tu nic nie mówi, choć dziecko potwierdza wszystko co mówi Pustelnik. Ksiądz daje mu wody prosząc, żeby obmył twarz. Może to go otrzeźwi. Przybyły robi to, ale upuszcza szklankę gdy zegar wybija dziesiątą a za oknem słychać pianie koguta. Na stole gaśnie świeca. [metaslider id=1923] Pustelnik mówi, że zostało dwie godziny i jest mu bardzo zimno. Ksiądz zdziwiony spogląda na świecę. Pustelnik nagle jakby się ocknął. Pyta gdzie jest i mówi, żeby gospodarz nie brał do serca tego co tu opowiadał. Jeszcze w młodości ograbił go skrzydlaty złoczyńca. Zabrał mu wszystko. Pozostała mu tylko niewinności szata. Ksiądz mówi, żeby przestał opowiadać głupoty. Pyta się dziecka, kto zgasił świecę. Nie otrzymuje jednak odpowiedzi. Pustelnik mówi mu, żeby nie starał się wytłumaczyć wszystkiego rozumem. Mówi też, że poznaje go, swojego ojca i ten dom. Na imię ma Gustaw. Ksiądz zmieszany ściska go. Nazywa go uczniem i synem. Pyta co się z nim stało. Niegdyś był ozdobą jego szkoły. Później przepadł i nikt nie wiedział co się z nim dzieje. Gustaw ze złością mówi, że to on go zgubił. Nauczył go czytać i zmienił ziemię w piekło. Ksiądz mówi, że kocha go jak syna i nigdy nie chciał jego zguby. Jego uczeń odpowiada, że dlatego właśnie wybacza mu. Nie może przyjąć jego gościny. Mało ma czasu nim druga świeca zgaśnie. Odwiedził wcześniej dom swojej matki. Popadł on w ruinę i nikt nie witał go tam jak dawniej. Tylko stary pies pozostał, ale na jego widok z radości zdechł. Wnętrze plądrowali złodzieje. Jednego z nich zgniótł, aż oczy na łeb mu wyszły. Później spotkał staruszkę, która wspominała, że dobrych tu miała panów. Pomarli jednak wszyscy a młody panicz nie wiadomo gdzie. Wspomina też chwile, które spędził tutaj. W domu i szkole księdza. Wspomina jak bawił się w okolicy. Jak wspólnie z innymi studentami udawali Polaków walczących z pogańskim półksiężycem i Niemcami. Wtedy właśnie ją zobaczył i wszystko się zmieniło. Ona od tej pory stała się dla niego wszystkim. Teraz był w miejscu, w którym ją poznał i opadło go wiele wspomnień. Tam, w altanie poznał ją i tam ją pożegnał. Teraz znalazł tam tylko listek, który był jego przyjacielem. Wypytywał go o nią z ciekawością. Jednak nie dowiedział się wiele. Dopiero gdy z ogrodu dotarł do pałacu zobaczył, że jego ukochana bierze właśnie ślub. Zazdrość tak wielka złapała go za serce, że padł. Myślał, że to koniec życia, a tylko odebrało mu rozum. Ksiądz żałuje go. Mówi jednak, że trzeba zgodzić się z wyrokami boskimi. Gustaw oburzony nie zgadza się z tym. Ze złością mówi o swojej lubej, nazywając ją puchem marnym. Zarzuca jej, że skusiło ją złoto i bogactwo. On za jeden jej uśmiech oddał by wszystko, byleby zaznać choć drobnej pieszczoty. Teraz jednak zemści się. Nie pozwoli, żeby pławiła się w tym zbytku. Dobywa nóż i mówi, że zaniesie go jako prezent ślubny. Zatrzymuje się jednak i mówi, że nie może jej zabić. Sumienie mu na to nie pozwała. Pójdzie tylko popatrzeć Stanie przed jej stołem i wbije w nią swój wzrok. Nie ruszy się, choć będą mu proponowali tańce i napitki. Będzie tak stał a ona zapamięta go na zawsze. Patrząc na nią z nienawiścią zatruje ją tym jadem … zaraz jednak myśli, że przecież była ona tak czuła. W lot odgadywała jego myśli, a on jej. I po co miałby iść, zatruwać teraz jej uroczystość. Przecież ona nigdy go nie mamiła, nigdy nic mu nie obiecywała. Niczemu nie jest winna. Przeklina zazdrość, która wsączyła jad w jego duszę. Pozostała mu tylko śmierć. Ale śmierć pustelnika nie jest taka jak innych ludzi. Nikt nie stoi przy jego łożu gdy kona. Nikt nie pójdzie za trumną i nikt nie będzie nosił żałoby. Gdyby tak mógł się ukazać swojej ukochanej we śnie, a ona choć na jeden dzień przywdziała żałobę. Ale nie! Całe życie nie żebrał o nic, nie będzie i po śmierci. Wyciąga ponownie sztylet i mówi, że godzina jego śmierci wybiła. Do Księdza, który wszedł ze służącymi mówi, że gdy spotka tą nadludzką istotę, jego ukochaną, niech powie, że nie umierał w żalu. Przeciwnie bawił się i był wesoły. Ksiądz dopada do niego i mówi, żeby się opamiętał i bał się Boga. Jednocześnie zegar wybija jedenastą, kur pieje po raz drugi i gaśnie druga świeca. [metaslider id=2519] Gustaw chowa sztylet. Ksiądz myśląc, że wbił on sobie sztylet zadając śmierć krzyczy i wzywa pomocy. Gustaw jednak stoi i mówi, że przecież nie upada. Ksiądz nic nie rozumie. Jego gość odpowiada, że minęła godzina miłości i rozpaczy. Teraz zaczęła się godzina przestrogi. Ksiądz orientuje się, że stoi przed nim trup. Gustaw mówi, że zaraz powie mu co go tu sprowadziła. Otóż były to modły jakie wraz z dziećmi odprawiał za dusze zmarłych. Pyta się go czy wierzy w piekło i czyściec. Ksiądz odpowiada, że wierzy we wszystko co nakazuje kościół. Zjawa pyta się go dlaczego zniósł on święto Dziadów, które obchodzili jego przodkowie. Ksiądz odpowiada, że jego zadaniem jest likwidowanie zabobonów i szerzenie wiary katolickiej. Gustaw radzi mu żeby przywrócił obrzęd Dziadów. Każda dusza bardziej sobie ceni ten obrzęd niż sztuczne i wymuszone uroczystości kościelne. Ksiądz twardo obstaje przy swoim, nazywając te obrzędy zabobonami i utrzymywaniem ludu w ciemnocie. To przez to opowiadają stale o zjawach i duchach. Gustaw z ironią pyta się go, czy według niego nie ma żadnych duchów? Czy nie ma duszy? Zwraca się i każe im podejść pod kantorek. Sam pyta się kantorka, ” Czego potrzebujesz, duchu?”. Z kantorka pada odpowiedź, że trzech paciorków. Ksiądz jest przerażony. Gustaw mówi mu, żeby się uspokoił. Łapie motyla i mówi mu, że to jest dusza. Wskazuje na inne latające owady i opowiada o każdym kim był za życia. Za nie, nie warto zmówić choćby jednego Zdrowaś Maryja. Warto jednak zmówić pacierz za uczniów księdza, którym on rozjaśnił umysły. Za nich powinien się modlić. Sam Gustaw po raz kolejny, w ciągu trzech godzin przecierpiał swoje życie po to, żeby mu to uświadomić. Teraz błąka się on pomiędzy niebem a piekłem, w zależności od tego co czuje i robi jego ukochana. Do niej bowiem Bóg przywiązał jego duszę. A dla tego, kto choć raz za życia był w niebie, po śmierci nie ma tam prostej drogi. Musi odcierpieć swoje. Zegar zaczyna bić, kur pieje trzeci raz a Gustaw znika. DZIADY – CZĘŚĆ IV – KONIEC > Streszczenie Autorem utworu jest Adam Mickiewicz. Opublikowany został w 1823 r. Akcja rozgrywa się w domu greckokatolickiego księdza w dzień zaduszny między godziną 21 a północą. Ksiądz był wdowcem i mieszkał z dwójką swoich dzieci. Nie obowiązywał go celibat, gdyż był grekokatolikiem. Na stole paliły się dwie świece. Na ścianie wisiał zegar, a przed obrazem Najświętszej Maryi Panny świeciła lampa. Tuż po wieczerzy rodzina usiadła do modlitwy. Jako że był dzień zaduszny, ksiądz chciał, aby pomodlili się za dusze w czyśćcu cierpiące. Gdy tylko zaczęli, ktoś zapukał do drzwi. Po chwili w środku pojawił się dziwacznie ubrany pustelnik. Dzieci w przerażeniu zaczęły krzyczeć: “trup, trup!” na co przybysz zgodził się i powiedział, że jest “umarły dla świata”. Ksiądz nie wierzył jednak w zjawy i myślał, że rozmawia z człowiekiem. Kapłan odniósł wrażenie, że zna tego człowieka, że już go kiedyś widział. Pustelnik odparł, że to prawda, gdyż był tutaj trzy lata wcześniej, jeszcze zanim umarł. Nie wyjawił jednak swego nazwiska. Zaczął mówić o tym jak dobrze jest wieść spokojne życie, będąc wolnym od nieszczęśliwej miłości. “Błogosławione życie w małym, własnym domu!Kto miłości nie zna, ten żyje szczęśliwy,I noc ma spokojną, i dzień nietęskliwy.” Ksiądz nie bardzo rozumiał co przybysz miał na myśli. Zaproponował mu ogrzanie się przy kominku. Zjawa jednak odparła, że nie ma takiej potrzeby, gdyż w jego duszy goreje żar, którego nic nie jest w stanie zgasić. “Z piersi moich para bucha,Ogień płonie!Stopiłby kruszce i głazy,Gorszy niż ten tysiąc razy.” Kapłan nadal go nie rozumiał i powiedział: “Ja swoje, a on swoje; – nie widzi, nie słucha.” Pustelnik spytał księdza, czy zna drogę do śmierci. Nie chciał bowiem dalej błąkać się po świecie. Kapłan niczego nie rozumiejąc zaproponował strawę i odszedł na chwilę. W tym czasie do zjawy doskoczyły dzieci i zaczęły się śmiać z jego niechlujnego wyglądu przypominającego stracha na wróble. Miał poprzecierane ubranie zszyte z różnych kawałków materiału. We włosach miał liście i trawę. Na to Pustelnik zerwał się i przestrzegł Dzieci, aby nie śmiały się z innych. Wspomniał jak niegdyś cała wieś wyśmiewała się z ubioru pewnej ubogiej dziewczyny. “Ja się raz tylko, raz tylko zaśmiałem!Kto wie, jeśli nie za to?… słuszne sądy Boże!” Ksiądz doniósł jedzenie i wino. Wybiła godzina dziewiąta, czyli godzina miłości. Zjawa zaczęła oglądać książki na półce i dostrzegła “Nową Heloizę” Rousseau oraz “Cierpienia młodego Wertera” Goethe’go. Książki te uformowały jego wyobrażenie o miłości. Pustelnik rzucił książkę na ziemię i powiedział: “Ach, te to, książki zbójeckie!Młodości mojej niebo i tortury!One zwichnęły osadę mych skrzydełI wyłamały do góry,Że już nie mogłem nad dół skręcić lotu.” To przez ich lekturę Pustelnik zaczął szukać idealnej miłości i boskiej kochanki. Żył w sferze marzeń i fantazji, w oderwaniu od realnego świata. Zakochał się w pewnej dziewczynie, lecz ona nie odwzajemniła jego uczucia, co uczyniło go bardzo nieszczęśliwym. Kapłan zauważył to i powiedział: “Zdrów na twarzy, lecz w sercu głębokie ma rany.” Zjawa zaczęła mówić od rzeczy. Stwierdziła, że ma towarzysza podróży i że zaraz go przyprowadzi po czym przyniosła gałąź jodły i twierdziła, że to jego przyjaciel. Dalej Pustelnik nazwał gałąź cyprysem i zaczął go traktować jak pamiątkę po rozstaniu z ukochaną. Swój wywód skończył słowami: “Wiele cierpię! ach! bo też wielkie moje grzechy!” Następnie Pustelnik wyraził nadzieję, że mimo iż nie był z ukochaną za życia, będzie mógł z nią być po śmierci. Ksiądz również próbował go pocieszyć słowami: “Jeżeli Pan Bóg złączył, ludzie nie rozłączą!Może się troski wasze pomyślnie zakończą.” Wtedy zjawa pustelnika wspomniała moment rozstania z ukochaną, gdy przy świetle księżyca spotkał ją w ogrodzie. Oznajmił jej wtedy, że następnego dnia wyjeżdża. Dziewczyna odparła: “Bądź zdrów”, po czym cichutko dodała: “Zapomnij”. Pustelnik stwierdził, że Ksiądz go nie rozumie. Ten jednak odparł, że doskonale wie co go boli, lecz żeby nie zapominał, że tysiące ludzi cierpi bardziej niż on, np. po śmierci bliskich im osób. On sam pogrzebał już swoich rodziców, dwójkę dzieci i ukochaną żonę. Wspomnienie o tym bardzo go dotknęło. Pustelnik na to: PUSTELNIK Słuchaj! przyjmij pociechę, małżonku strapiony,Żona twoja przed śmiercią już była umarłą! KSIĄDZ Jak to? PUSTELNIK (mocniej)Gdy na dziewczynę zawołają: żono!Już ją żywcem pogrzebiono!Wyrzeka się przyjaciół, ojca, matki, brata,Nawet… słowem, całego wyrzeka się świata,Skoro stanęła na cudzym progu! Następnie Pustelnik wyjaśnia jakie są trzy rodzaje śmierci: pierwsza to śmierć pospolita (ze starości lub choroby); druga to śmierć powolna, bolesna i długa (rozstanie kochanków); trzecia zaś to śmierć wieczna jaką jest potępienie za grzechy. PUSTELNIK „Jeszcze rodzaj śmierci trzeci:Śmierć wieczna, jak Pismo biada człowiekowi,Którego ta śmierć zabierze!Tą śmiercią może ja umrę, dzieci;Ciężkie, ciężkie moje grzechy!„ Ksiądz stwierdził, że nie powinien się on skupiać na sobie, bo nie po to Bóg go stworzył. Powinien zważyć na ogrom świata i pracować dla dobra bliźnich. Pustelnika zdziwiły te nauki, gdyż jak stwierdził, to samo mówiła mu ukochana w momencie rozstania. Ponadto zdziwiły go racjonalne wywody księdza. Stwierdził, że mówi jak ci, którzy wszystko chcieliby zmierzyć cyrklem, a tacy nigdy nie zrozumieją ludzi wrażliwych jak on. Pustelnik zaczął zachowywać się jak obłąkany. Sugerował księdzu, że tak dużo wie, bo pewnie go kiedyś podsłuchał, lub nawet spowiadał. W swym obłąkaniu opowiedział, że niegdyś, gdy w rozpaczy szlochał na łące, podsłuchał go robaczek świętojański i chciał go pocieszyć. Mówił do niego: „Biedny człowieku, po co to jęczenie?Ej, dosyć rozpaczą grzeszyć!Kto temu winien, że piękna dziewczyna,Żeś czuły? nie twoja wina.” Ta opowieść największe wrażenie zrobiła na dzieciach, które nie mogły uwierzyć, że robaczek mówił ludzkim głosem. Pustelnik odparł, że nie ma w tym nic dziwnego. Kazał dziecku nachylić się pod kantorek i nasłuchiwać kołatania małego robaczka. Rzeczywiście dziecko usłyszało. Pustelnik oznajmił, że robaczek ten był niegdyś wielkim lichwiarzem i skąpcem. Nikomu, nawet największemu biedakowi, nie pomagał. Za to po śmierci musiał odpokutować swe winy i został zamknięty jako robaczek w kantorku, w którym niegdyś trzymał pieniądze. Wtedy nadszedł ksiądz ze szklanką wody. KSIĄDZ „Mój bracie, weź wody w dłonieI zmyj trochę twoje czoło,Może ten zapał gwałtowny ochłonie.” Przybysz tak też uczynił, gdy nagle zegar zaczął wybijać godzinę dziesiątą, która oznaczała godzinę rozpoczy. Z podwórza słychać było pianie koguta. Na stoliku zgasła jedna ze świec. Pustelnik jakby zaczął mówić przytomniej. Rozglądał się po chacie i zastanawiał gdzie jest. W końcu odparł, że poznaje i chatę, i dzieci i samego Księdza. Ten zmieszał się, po czym po chwili też go poznał i wykrzyczał imię Gustaw. Był on bowiem uczniem księdza a traktował go jak własnego syna. Obaj uścisnęli się. Kapłan zaczął go wypytywać co się z nim stało przed laty, gdzie się podział, dlaczego się nie odezwał. I dlaczego tak źle wygląda. Był jego najlepszym uczniem, budzącym największe nadzieje. Gustaw z gniewem wygłosił swe pretensje: “Przeklinać twe nauki, (…)Ty mnie zabiłeś! – ty mnie nauczyłeś czytać!” Wybaczył mu jednak ze względu na jego niemal ojcowską miłość. Następnie Gustaw opowiedział, jak odwiedził swój dom rodzinny, którego nie mógł poznać, gdyż był opuszczony i zrujnowany. Nijak nie przypominał miejsca, w którym niegdyś beztrosko się bawił, czytał lektury i był szczęśliwy. Dalej przeszedł do wspomnień z domu Księdza, w którym prowadził szkołę. To tu mały Gustaw nauczył się czytać. Rozmarzył się o tym jak niegdyś bawił się z innymi uczniami, spacerował po pięknej okolicy i oddawał się lekturze. Był szczęśliwy do czasu, aż spotkał “ją”. Nieogarnięte uczucie całkowicie nim zawładnęło. “Ach, odtąd dla niej tylko, o niej, przez nią, za nią!” Dziewczyna jednak nie odwzajemniała jego uczucia co przyniosło mu prawdziwy ból. Wspomniał jak powrócił z dalekiej podróży i od razu ruszył w miejsca, gdzie spotykał się z ukochaną. Nocą przechadzał się po ogrodzie i mimo upływu czasu jego serce biło z tą samą namiętnością. Zaintrygowały go jednak hałasy i bask dolatujące z pobliskiego pałacu. Udał się tam zobaczyć co się dzieje. Była to najgorsza chwila w jego życiu. Było to wesele jego ukochanej. “Wściekłość mię oślepiła, poparłem ramiona,Chciałem szyby rozsadzić… i bez duszy padłem…” Tak przeleżał w trawie całą noc. Ocknął się gdy słońce zaczęło ukazywać się na horyzoncie. Wokół była cisza, wesele już się skończyło. Jego słowa sugerują, że chwilę po tym popełnił samobójstwo. “Ach, ta chwila jak piorun, a jak wieczność długa!Na strasznym chyba sądzie taka będzie druga!Wtem anioł śmierci wywiódł z rajskiego ogrodu!” Ksiądz starał się pocieszyć Gustawa. Mówił, że widocznie tak miało być, że taka była wola Boga. Gustaw jednak nie zgodził się z nim. “O nie! nas Bóg urządził ku wspólnemu życiu” Gustaw stwierdził, że byli dla siebie stworzeni, a ona zerwała węzły jakimi rzekomo związał ich Bóg. Następnie zaczął oskarżać dziewczynę. “Kobieto! puchu marny! ty wietrzna istoto!Postaci twojej zazdroszczą anieli,A duszę gorszą masz, gorszą niżeli!…Przebóg! tak ciebie oślepiło złoto!I honorów świecąca bańka, wewnątrz pusta!” Złość na ukochaną mieszała się w nim z podziwem i miłością. Był rozdarty i bliski szaleństwa. W końcu nie wytrzymał, wyjął sztylet i wbił go sobie w pierś, tak jak niegdyś po weselu. Wtem zegar wybił godzinę jedenastą. Kur zapiał. Druga świeca zgasła. Rozpoczęła się godzina przestrogi. Ksiądz w przerażeniu próbował ratować Gustawa, nie rozumiał dlaczego to zrobił. Gustaw jednak nie krwawił, zachowywał się tak samo jak wcześniej. Był przecież zjawą a samobójstwo było jedynie symboliczne. Ksiądz nadal tego nie pojmował. Gustaw zaczął mu wypominać, że nie obchodzi on Dziadów. Kapłan na to: “Ani słowa. Lecz Dziady, te północne schadzkiPo cerkwiach, pustkach lub ziemnych pieczarach,Pełen guślarstwa obrzęd świętokradzki,Pospólstwo nasze w grubej utwierdza ciemnocieStąd dziwaczne powieści, zabobonów krocieO nocnych duchach, upiorach i czarach.” Ksiądz nie wierzył bowiem w duchy. Gustaw, aby wyprowadzić go z błędu, zagadnął zamkniętego w kantorku ducha lichwiarza. Gdy ten odezwał się i poprosił o trzy zdrowaśki, Kapłan osłupiał. W końcu zrozumiał co się dzieje i że Gustaw jest zjawą. KSIĄDZ „Mów, czego potrzebujesz… ach, to upiór! mara!” Gustaw odparł, że niczego nie potrzebuje, gdyż są bardziej cierpiący od niego, za których to należy się modlić. To w pokucie dla nich, Gustaw zszedł na ziemię i w trzy godziny przeżył ponownie swe ziemskie męczarnie. “Są inne, słuszniej godne litości istoty,A między nimi twoi przyjaciele, ucznie,Których ty wyobraźnią w górne pchnąłeś loty,Których wrodzony ogień podniecałeś żyjąc, pokutę mieli za swe winy,Oznajmiłem, wieczności przestąpiwszy progi:Życie moje ścisnąłem w krótkie trzy godzinyI znowu wycierpiałem dla twojej więc nieś ulgę prośbą i mszalną ofiarą;Dla mnie oprócz wspomnienia nic więcej nie proszę.” Dodał, że są też dusze za które nie warto się modlić – wskazał na duchy bezlitosnych cenzorów, nieczułych na ludzką biedę bogaczy i możnych. Gustaw tuż przed końcem swej wizyty dodał: “A dziś, nie wiem, nagrodę czy pokutę kto na ziemi rajskie doznawał pieszczoty,Kto znalazł drugą swojej połowę istoty,Kto nad świeckiego życia wylatując krańce,Duszą i sercem gubi się w kochance,Jej tylko myślą myśli, jej oddycha tchnieniem,Ten i po śmierci również własną bytność traci,I przyczepiony do lubej postaci,Jej tylko staje się cieniem.” Zegar wybił północ, kur zapiał a lampa przed obrazem Maryi zgasła. Zjawa Gustawa zniknęła.

dziady cz 4 godziny